Osmanlijski spisi, srpska soba i kljova mamuta na jednom mestu

Da relikvije iz prošlosti ponekad o davnim vremenima svedoče sadržajnije nego zapisi i usmena predanja pokazuje Zavičajni muzej koji se duže od jednog veka nalazi u najstarijoj kući u Aleksincu. Čuva nakit i alat iz praistorije, jatagan iz 19. veka, kljovu mamuta…

Imajući u vidu da se kolektivna odgovornost stanovništva jednog podneblja, između ostalog, ogleda i u tome kako se meštani odnose prema kulturološkom nasleđu i koliko se trude da pronađene eksponate sačuvaju od propadanja, rukovodstvo muzeja u Ulici Momčila Popovića decenijama prikuplja dokumente, predmete i spomenike od značaja sa prostora aleksinačke opštine.

Zavičajni muzej u Aleksincu počeo je svoju misiju 24. novembra 1963. godine, a odgovorna funkcija tada je pala na pleća istoričarke umetnosti Gordane Mirković, koja je na tom mestu ostala do februara 1969. 

Prema sećanju Gordane Mirković, ideja o osnivanju muzeja potekla je od Saveza boraca Drugog svetskog rata i predsednika Opštine Ranka Stevanovića. Savez je raspolagao većim brojem fotografija iz Drugog svetskog rata i dnevnikom Momčila Popovića, kao i sa nekoliko desetina novčića većinom sa lokaliteta Zindan kod Ćićine – piše u tekstu o muzeju aktuelni direktor, istoričar Aleksandar Nikezić.

Ovaj skromni fond bio je početni korak, a ono što je bilo mnogo bitnije jeste da se muzej uselio u najstariju gradsku zgradu. Ipak, kasnije, tokom devedesetih, ispostavilo se da je to bio mač sa dve oštrice, jer je u zgradu trebalo mnogo ulagati, pa su pojedini eksponati bili izloženi rizicima.

Zahvaljujući starim aleksinačkim porodicama koje su delove privatnih kolekcija poklanjale ili ih prodavale po simboličnim cenama, danas muzej ima znatno bogatiju etnološku zbirku.

---

Kuća porodice Špartalj

Ako je suditi po izgledu kuće u kojoj je smešten aleksinački muzej, može se zaključiti da je građevina sagrađena i pre 1833. godine. U tome se saglašavaju istoričari i arhitekte koji kuću povezuju sa turskim periodom.

Građena kao drvena bondručna konstrukcija koja ima izbačen sprat preko prizemlja i autentičan doksat, zgrada muzeja nosi ime „doksatara“. To je mnoge koji su gradsku kuću proučavali navelo na zaključak da je izgrađena u periodu turske prevlasti u Aleksincu.

Poznato je da je Anastat Špartalj živeo u njoj. Bavio se trgovinom jer je imao dobre veze i na turskoj i na srpskoj strani, pošto je granica bila nadomak Aleksinca. Bio je jedan od najbogatijih ljudi tog doba. Po popisu iz 1863, bio je treći po bogatstvu u Aleksincu. Ovu kuću je kupio od Turčina i tu živeo do početka dvadesetog veka, a njegova udovica i kasnije. Posle su se tu uselile neke druge porodice – priča kustos i direktor muzeja Aleksandar Nikezić.

Prva godina koje se pominje u kontekstu naseljavanja porodice Špartalj baš u ovu kuću je 1839. Špartaljevi su tu živeli do 1934, pa je još tridesetak godina kasnije kuća menjala vlasnike, sve dok nije postala muzej.

---

Muzej – simbol grada

Meštani Aleksinca saglasni su uglavnom oko toga da je značaj muzeja ogroman, a poneki od njih rasli su zajedno sa usponima i padovima ove institucije.

Oni nešto mlađi većinom znaju u kojoj se ulici nalazi muzej i rado se sećaju anegdota koje ih vezuju za njega.

Nastavnik istorije je u petom razredu najavio ispitivanje. Svi smo se spremali za to, a onda nam je pre časa rekao da će nas odvesti u Zavičajni muzej. Veće sreće za nas nije bilo, ne zbog muzeja jer njegovu vrednost tada nismo mogli ni da zamislimo, već zbog odloženog ocenjivanja. Godinama kasnije naša generacija je shvatila kolika je bila želja profesora da sačuva kutak koji govori da Aleksinac ima mnogo toga vrednog pomena – priseća se studentkinja Aleksandra Rakić.

Stariji često umeju da uporede aleksinačku „doksataru“ sa nekadašnjom zgradom Muzeja u Nišu, čuvenu kuću advokata i mecene Hristodula koja je srušena tokom savezničkog bombardovanja 1944. godine.

---

Raznovrsnost zbirki u stalnoj postavci

Iako muzej danas poseduje znatno više eksponata nego na samom početku, nije sve izloženo. Ponešto stoji u depou i čeka povremene postavke.

Ostatak, sačinjen od arheološke, numizmatičke, istorijske, etnološke, umetničke i prirodnjačke zbirke nalazi svoje mesto među zidinama najstarije kuće.

Osim nakita i alata iz praistorije, posetioci mogu videti i brojne predmete iz novije istorije, poput jatagana iz devetnaestog veka, najstarijeg aleksinačkog dokumenta iz doba Osmanlija, stari novac i brojne druge eksponate.

Posebnu pažnju privlači skromna, ali značajna prirodnjačka zbirka koju čine zub i kljova runastog mamuta, pronađeni u okolini Aleksinca.