Najstarije fotografije Niša, Vranja, Pirota i Prokuplja, najviše sačuvanih iz kraljevog albuma

Imena Anastas Jovanović i I. V. Groman ostaće upisana u srpskoj istoriji fotografije, prvog jer je 1841. godine doneo dagerotipiju, preteča današnje fotografije, i prvi počeo sa fotografisanjem, dok je drugi fotografisao Rat za nezavisnost Srbije (1876-1878) godine. Ali o počecima fotografije u gradovima na jugu, ateljeima, kao i o najstarijim fotografijama i čije su delo, malo podataka ima i u Istorijskim arhivima. Ipak, one za koje kažu da su svakako neke od najstarijih nastale su u periodu pre oslobođenja od Osmanlija i dovode se u vezu sa foto-albumom pravljenim za kralja Milana Obrenovića.

Najstarije fotografije Niša, Vranja, Pirota i Prokuplja, ili makar one koje se vode kao jedne od najstarijih, a koje su Južnim vestima ustupili Istorijski arhivi u tim gradovima i profesor istorije iz Vranja, uglavnom su iz albuma koji je poklonjen kralju Milanu Obrenoviću nakon oslobođenja Niškog, Pirotskog, Topličkog i Vranjskog okruga.

Sam autor fotografija je nepoznat, a u albumu se nalaze natpisi “Glavni Đeneralštab” i “Geografsko odeljenje”. Godina izrade albuma je 1879.

Slika “Crkva u Vranju”, “Ulica u Vranju” i “Krstasta džamija” bi trebalo da su iz foto albuma pravljenog za tada kneza, a posle kralja Milana Obrenovića. Nastale su pre oslobođenja Vranja od Osmanlija, Krstata Džamija je još džamija na fotografiji. Negde oko 1850/60 godine, sigurno pre 1878. godine su nastale fotografije – kaže istoričar Nenad Stojiljković.

Inače, džamija je postojala sve do 1878. godine kada je Vranje oslobođeno od Turaka. Tada su srpski ustanici porušili čak osam džamija u gradu, među njima i ovu. Ubrzo je na ruševinama sagrađena crkva Sveta Petka.

Istoričar Nenad Stojiljković kaže da je prvi fotografski atelje u Vranju otvorio Vasilije Miljković Pepek 1906. godine, a atelje je radio do 1925. godine.

Očev posao je nastavio Toma Miljković Pepek koji je najpoznatiji vranjski fotograf. On je znao da ispegla bore, uklanja mladeže i na taj način ulepša fotografije. Fotošop pre fotošopa. Izrađivao je i neku vrstu fotografija u boji. Pepek je uglavnom fotografisao portrete i malo slika Vranja imamo iz tog perioda – kaže Stojiljković.

Na sajtu “Foto Muzej” piše da je prostor ateljea „Pepek“ bio zavidne veličine, jer je u kadru pojedinih fotografija 40 odraslih osoba.

Atelje Pepek je primao učenike i fotografske pomoćnike, a tridesetih godina XX veka imao je svoju filijalu u Leskovcu gde je radio stručni poslovođa. U pojedinim periodima rada ateljea, rukom su po ploči negativa označavali godinu nastanka fotografije, ili su koristili štambilj (u obliku kruga) za označavanje firme sa urezanom godinom, što je u to vrme retkost. Upotrebljavao je frlauf tehniku – piše na sajtu “Foto Muzej”.

Pre “Pepekovog” registrovan je još jedan atelje u Vranju, koji je radio od kraja sedamdesetih godina 19. veka do 1888. godine – Atelje Aleksandra K. Đinovskog.

Prema podacima sa sajta “Foto Muzej” Đinovski je fotografisao vojsku, ali i građane Vranja, a njegov atelje je bio prostor u nekom dvorištu ograđen daskama.

Među prvima u Srbiji uštampavao je godinu izrade fotografije na kartonu – podlozi. Kao zanimljivost treba spomenuti da je između ostalog na kartonu štampao i crtež lengera sa natpisom “nadežda”. Koristio je majolik tehniku i braon toner- piše na sajtu.

---

Nišlije osamdesetih godina 19. veka imale Atelje Petra M. Aranđelovića i Josifa Đ. Guelmina

Boban Janković iz Istorijskog arhiva u Nišu kaže da su najstariji ateljei u tom gradu bili atelje Petra Aranđelovića i Josifa Guelmina, kasnije su se uortačili.

Aranđelović je bio prvi stalni niški fotograf, često menjao sedišta ateljea, a radio je i u improvizovanim uslovima uz upotrebu pozadine u nekom dvorištu ili na tremu kuće. Od oko 1878. godine je bio dvorski fotograf i imao u ponudi ateljea fotografije kraljevske dinastije Obrenović.

Bio je jedan od najsposobnijih fotografa svoga vremena. Aranđelovićeve prelepe fotografije panorame Niša, Manastira Manasije i doline Nišave objavljene su u knjizi putopisca Hari de Vinta iz 1907. godine. Izdavao je razglednice Niša, a fotografije su mu korišćene i kao podložak za štampu razglednica drugih izdavača. Izrađivao je tabloe. Koristio je braon toner, ferlauf i majolik tehnike i štampane maske (ogledalo u cveću, lente i venac) – piše na sajtu “Foto Muzej”.

Guelman je bio ugledni Nišlija i jedan od osnivača Srpske književne zadruge. Fotografisao je gradske panorame.

---

Jedne od najstarijih fotografija u Pirotu izdanja dvorskog knjižara i Francuske nacionalne biblioteke

Direktor Arhiva u Pirotu Predrag M. Vidanović kaže da ne može da tvrdi da su panorama Pirota sa brda Sarlah, nastala posle oslobođenja od Turaka 1877. godine, i fotografija Sahat-kule u Pirotu najstarije fotografije tog grada, ali da su svakako jedne od njih.

Panorama Pirota sa obližnjeg brda Sarlah nastala je posle oslobođenja Pirota od Turaka 1877. godine, a pre Srpsko-bugarskog rata 1885. godine. Fotografija je izdanje dvorskog knjižara M. Stajića u Beogradu. Na drugoj fotografiji je Sahat-kula u Pirotu, pretpostavlja se da je izgrađena krajem 18. veka, ali se u izvorima pominje tek u drugoj polovini 19. veka. Nalazila se u centru Pirota, danas bi to bio prostor između Hotela “Ane Luks” i Crvenog trga. Bila je zadužbina spahije Mutališa. Na vrhu je bio sat povezan sa zvonom. Srušena je do početka 20. veka – kaže Vidanović.

Kako kaže, teško je govoriti o motivima na tadašnjim fotografijama, a prvi fotografi su najverovatnije putopisci i fotografi u prolazu, jer je Pirot bio na putu Via Militaris ( rimiski vojnički put, preteča jedne od najvažnijih saobraćajnica u srednjem veku na Balkanskom poluostrvu, koja je spajala Beograd sa Istanbulom).

To zaključujem jer je prva fotografija izdanje dvorskog knjižara, a druga Francuske nacionalne biblioteke (Gallica – Bibliothèque nationale de France) – kaže Vidanović.

Kao jedne od najstarijih fotografija u Prokuplju takođe se vode one iz foto albuma kralja Milana Obrenovića, tako da se pretpostavlja da su nastale pre oslobođenja tog grada.