100 godina Timočke pruge – od mostova Milutina Milankovića do nedovršene rekonstrukcije

Od Prahova do Jadranskog mora, zamišljena kao deonica Transbalkanske železnice, najteža deonica od Niša do Knjaževca duga 68 kilometara svečano je otvorena pre jednog veka - 15. avgusta 1922. Danas, nakon 2,5 godine od rekonstrukcije najlepše deonice preko Svrljiga, pruga nije u funkciji celom dužinom jer se radi deo od Matejevca do stanice Niš.

Izgradnja pruge Niš-Zaječar 1915. godine kod Niševca (Svrljig); foto: Arhiv Narodnog muzeja NišPovezivanje od najveće evropske reke do Jadranskog mora u vreme planiranja bilo je važno zbog transporta rude, stočarskih i poljoprivrednih proizvoda iz cele istočne Srbije i zbog interesa naše, ali i susednih zemalja, što je pretočeno u ideju Transbalkanske železnice, a na osnovu Zakona Narodne skupštine usvojenog u Nišu 6. januara 1898. godine.

Gvozdeni put, kako se tada nazivao u pojedinim dokumentima, projektovan je i plaćan pre, ali i za vreme Velikog rata i od izgradnje se nije odustalo ni u trenucima kada su cela srpska Vlada, vladari i vojska bili van Srbije, što dokazuje i dokument kojim je od Vrhovne komande 31. januara 1915. godine Uprava za građenje železnice zatražila da se oslobode vojne dužnosti inženjeri Ognjen Kuzmanović i Petar Milenković i da se upute na građenje železnice Knjaževac – Niš, pa je upravo Milenković bio raspoređen u Svrljigu kao pomoćnik šefa na najtežoj, ali i do dan danas najlepšoj deonici pruge kroz Svrljišku i njen sastavni deo - Niševačku klisuru.

36 tunela i 17 mostova koje je za voznu kartu projektovao čuveni Milutin Milanković

Jedan od lučkih mostova na pruzi kod Niševca; foto: Arhiv Narodnog muzeja NišNa celoj deonici pruge od Niša do Knjaževca izgrađeno je 36 tunela ukupne dužine preko 5,5 kilometara, a najduži od njih je 1.701 metar dug tunel Gramada koji spaja Niš i Svrljig, dok se najveći broj tunela nalazi kroz Svrljišku klisuru, odnosno od izlaza iz sela Niševac do Svrljiškog Miljkovca (sada deo knjaževačke opštine).

Ipak, ono što je najzanimljivije je da je na tom delu pruge izgrađeno 17 armirano-betonskih mostova potpuno identičnih svodova u rasponu od po 30 metara za čiju izgradnju je korišćena ista skela i tada prvi put korišćen armirani beton, a čiji je projektant bio čuveni srpski naučnik Milutin Milanković. Ceo vek vozom kroz Svrljišku klisuru; foto: Rade Milisavljević

Ono što je tražio Milanković kao nadoknadu za urađeno, a na osnovu izveštaja o završenim radovima u posedu Infrastrukture železnice Srbije, je povratna vozna karta od Beograda do Beča.

… kao i boravak u Beču desetak dana – koje bi iskoristio u naučne svrhe – stoji u izveštaju.

Interesantno je da Milanković ništa od toga nije iskoristio, jer su usledili balkanski ratovi 1912. i 1913. godine, kao i Veliki rat od 1914. do 1918. godine.

Pored poznatog srpskog i svetskog naučnika, deo same pruge projektovao je poznati industrijalac, inženjer Miloš Savčić, a radove na izgradnji železničkog pravca koji je smatran veoma značajnim, a između ostalog prolazi i pored antičke banje, u par navrata obilazio je i tadašnji predsednik Vlade Nikola Pašić.

Nakon godina gradnje, prvi voz dočekan je najsvečanije na stanici u Svrljigu koja je, nakon što je srušena stara kuća "pletara“, izgrađena na imanju Milojić Dragomira iz svrljiškog sela Merdželata.

Najživopisniji deo pruge prolazi kroz Niševačku klisuru, sastavni deo Svrljiške klisure; foto: A. K.Vozovi stali nakon veka gradnje "gvozdenog puta"

Od 2019. godine, nakon skoro jednog veka i nakon brojnih iskliznuća cisterni, počela je prva ikada rekonstrukcija cele deonice koja je završena krajem 2021. godine, a vreme kojima su je vozovi prolazili ostalo je skoro isto kao i kada je otvorena, pa se od Niša do Svrljiga putovalo i više od jednog sata.

Ipak, na toj deonici ubrzo se ponovo obustavilo putovanje, pa se sada od Svrljiga ka Nišu može samo do Matejevca, nakon što su nadležni shvatili posle nezgode na Bulevaru Nikole Tesle da je neophodna i rekonstrukcija pruge Matejevac – Crveni Krst – Niš.

Radovi na toj deonici otpočeli su jula, a nadležni obećavaju da je 120 radnih dana rok za konačni završetak i novo putovanje jednom od najlepših deonica u Srbiji izgrađenoj pre jednog veka kroz živopisnu Svrljišku klisuru, od Niša ka Timočkoj krajini.

Ulaz u jednu od najživopisnijih klisura Srbije - Niševačka klisura kod Svrljiga; foto: A. Kostić