Kule drevnog Svrljiga ostale samo na fotografijama

Iznad antičke banje nad klisurom Svrljiškog Timoka vekovima su na liticama odolevale zidine Svrljig-grada koga su Rimljani izgradili najverovatnije na ostacima tračkog naselja.

Grad je pretrpeo 4 razvojne faze koje su poznate - rimski period, vizantijski, srpski srednjovekovni i potom turski i u četvrtoj fazi period od 1815. godine do danas.

Kule su uvek bile omiljeno mesto za okupljanje, izlete i druženja; foto: privatna arhivaRazvaline antičkog Svrljiga, najbogatijeg nalazišta starina u svrljiškom kraju, leže na maloj zaravni Oblika, u središnjem delu Svrljiške klisure i prvobitna namena utvrđenja bila je, po dr Mihajlu Kostiću, da štiti pristup antičkoj banji i današnjem selu Varoš iznad koga se utvrđenje dizalo na visokim liticama.

Sam grad bio je gotovo neosvojiv i impozantan i Mihajlo Kostić navodi u Glasniku srpskog geografskog društva da je krajem 19. veka važio za bolje očuvane srednjovekovne gradove.

Detaljan opis grada daje J. Mišković 1889. godine po kojem se tada na obodima poznavao zid gradskog platna. Okrugla četvorospratna kula prečnika 8 koraka stajala je na istočnom uglu, imala je zidove debljine 1 metar, a polovina kule držala se u visini od 10 metara do 1877. godine. Vrata na toj kuli bila su 3 x 1 metar.

Naspram izlaza putanje u grad nalazila se četvrtasta kula koja je imala više spratova, 7 koraka dužine, a zid joj se tada držao u visini od 12 metara. Između četvrtaste i okrugle kule, u severnom platnu grada, na samoj ivici, kako navodi Mišković, kao u vazduhu, nalazila se mala četvrtasta kula, kao neka stražara. U njoj je 1872. godine pronađen top koji je, iz nepoznatog razloga, poslat u Kragujevac. Izgled grada po skici Jovana Miškovića iz 1889. godine; Klikni za uvećanje

Zapadno od četvrtaste kule, na kamenitom šiljku, nalazila se vetrenjača koja je bila alternativa za mlevenje žita ukoliko bi grad bio pod opsadom i još jedna „kula-rezervoar“. Na južnoj strani bila je kapija i tu se opasnom strmom stazom silazilo u Timok po vodu, pa se tako grad i vodom obezbeđivao u slučaju dugotrajne opsade.

Da bi savremeni čitalac razumeo položaj grada i podgrađa, neophodno je naglasiti da je u svakom periodu koje razni istraživači proizvoljno opisuju, neophodno da se razume da je samo utvrđenje na vrhu bilo sedište raznih titulara i vojnika, delom i u zavisnosti od perioda, i vlastele, a da se naselje nalazilo na prostoru današnje Banjice, zaseoka Mali Varoš, sela Varoš i Pazarišta, mesta odakle se iz pravca sela Varoš ulazi u grad-tvrđavu.

Jedini prolaz do skoro neosvojivog utvrđenja na litici; foto: G.J.Burna istorija drevnog Svrljiga

Dr Mihajlo Kostić smatra da je "kastel Svrljig verovatno uništen najezdom Huna 441-442. godine, kada je i antički Niš do temelja porušen", a obnovio ga je vizantijski car Justinijan, koji ga je dogradio i proširio i "u stvari osnovao srednjovekovni grad Svrljig čije je predgrađe obuhvatalo i istoimeno banjsko naselje".

Po imenu Svrljiga tada se prozvala i srednjovekovna župa koja se, kao jedna od važnijih starih župa nabraja i u povelji vizantijskog cara Vasilija II od 1019. i 1020. godine.

Grad je još jednom obnovio veliki srpski župan Stefan Nemanja, pošto ga je prethodno 1187. godine u osvajačkom pohodu iz Niša protiv Vizantije bio "razrušio silom svojom i opustošio". Na letnjeg Svetog Nikolu obavezno se izlazilo na kule i slavilo; fotografija nastala između 2 svetska rata iz knjige "Uspon Svrljiga"

Tada je Svrljig postao jedan od značajnijih srpskih srednjovekovnih gradova i bio je na glasu po svojoj kulturnoj moći. Odlomci Svrljiškog jevanđelja prepisanog 1279. godine za protu Radoslava u gradu Svrljigu, svedoče da je u XII, XIII i XIV veku u Svrljigu bilo "življe vrelo duhovnog života" i "da su pisane knjige, koje su širile videlo i ljubav među ljudima". Ostaci crkava i isposnice iz tog doba i danas se mogu videti ispod drevnog Svrljiga, u klisuri Timoka.

Zlatno srednjovekovno doba Svrljiga prekida osvajanjem 1413. godine turski car Musa. Ipak, nakon njegove smrti Svrljig je bio jedno od većih i naseljenijih oblasti pa pronalazimo podatak iz beleški Agatonovića da je 1487/88. godine bilo 1.646, a već naredne 1489. godine 1.729 domaćinstava.

Formiranje naselja ispod utvrđenja

Od sredine XVI veka Svrljig se počeo nazivati Svrljiška Banja, a već od kraja tog veka počele su se oformljavati varoške funkcije. Ipak, na formiranje supodinskog naselja uticalo je rušenje utvrđenja 1597. godine od Ugara.

U XVII veku, pri banjskoj naseobini, formira se muslimansko selo nedaleko od današnjeg sela Varoš, a kako piše turski putopisac Evlije Čelebi 1663. godine, selo je imalo 40-50 kuća. Turski grad u 18. veku nalazio se ispod samog utvrđenja, u rogovskom obliku sa više građevina, a Varoš je bila na mestu sadašnjeg sela, poteza ka Paliluli, pa joj je u jeku pijaca bila na mestu koje se i sada naziva Pazarište.

Poslednjih decenija XVIII veka, piše D. K. Jovanović 1889. godine u Glasniku Srpskog učenog društva, turski Svrljig se isticao lepim i kitnjasto ukrašenim konacima.

Tada je i u samom Nišu bila retkost videti onakih konaka, onako šarenih i ukusno izgrađenih doksata – kao u Svrljigu. Osobito su hvalili drvorez i ukrase u sobama, na šta su imućniji Turci mnogo polagali – navodi Jovanović.

Kraj turskog Svrljiga

Ovakvu varošicu potpuno je uništio 1800. godine Pazvan-oglu. On je spalio celo naselje, sem džamije, od čijeg je materijala kasnije zidana sokobanjska crkva. Ostaci kružne kule i zidina grada do 1999. godine; foto Rade Milisavljević

Ipak, u Svrljigu je i posle spaljivanja, ostao da živi jedan deo turske sirotinje, ali i to preostalo stanovništvo pomorila je kuga 1815. godine.

Radivoje Agatonović 1906. godine beleži kazivanje jednog gotovo oslepelog starca koji je u vreme velike kuge imao 7-8 godina, a živeo je u selu Varoš, nedaleko od grada Svrljiga.

Čuvao sam stoku po svrljiškom ataru kad smo mi deca gledali kako svakog dana Turci kopaju po 10-15 grobova i sahranjuju svoje mrtve. Roditelji su nam bili zabranili da se mešamo sa decom i stokom iz varoši Svrljiga (…), pa i nekoliko srpskih kuća što je bilo u Svrljigu, pobeglo je gore u Palilulu – pričao je ovaj starac Agatonoviću.

Rekao mu je još da su ljudi pričali da je sam bog poslao kugu da pomori sve Turke u Svrljigu, osim onih koji su se na vreme sklonili u Niš.

Ostao je bio naposletku jedan stari hodža, pa i on umre odmah, čim je zakopao poslednjeg Turčina (…). Njega su morali Srbi zakopati, jer u gradu nije bilo više nikakve čovečije duše – sećao se ovaj stogodišnjak.

Kule i zidine zidani od kamena, šljunka i kreča; foto: G.J.Hodža predskazao propast Svrljiga

Isti oslepeli starac kazivao je Agatonoviću da je taj hodža nešto ranije krenuo jednog jutra, po običaju, rano u džamiju, da “viče zoru”. U džamiji je hodža zatekao jednu krmaču koja se tu sklonila preko noći i oprasila 12 prasadi. Hodža nije smeo ući u džamiju.

Skupe se Turci oko nje da većaju ko će krmaču iz džamije isterati (…). Ovo neće nama biti na dobro, najzad progovori stari hodža. Grad će opusteti – prepričavao je ovaj starac Agatonoviću.

Sećao se da je hodža još rekao da će Turci pomreti svi, a da će “Đauri” gradom ovladati I od njihovih džamija praviti svoje bogomolje.

Tako je i bilo. Svrljig smo osvojili, džamije smo porušili, a od poslednje džamije pre nekoliko godina preneli smo ciglu i kamen, te sagradili crkvu u Sokobanji – ispričao je te 1906. godine ovaj starac Agatonoviću.

Kula nestala preko noći

Mnogi Svrljižani i danas tvrde da su ostaci poslednje visoke okrugle kule visine oko 4 metra porušeni tokom bombardovanja 1999. godine kada je neki od NATO aviona, tokom bombardovanja Niša, odbacio rezervoar koji je zaista i pronađen na Bogdanici, obližnjem brdu.

Neki drugi ubeđeni su da su pod okriljem noći i bombardovanja Kulu porušili tragači za zlatom kojih i danas ima dosta u ovom kraju na tom potezu, a svakodnevno i dan-danas trepere svetla reflektora po noći u podnožju Kula. Od kružne kule ostali samo temelji; foto: G.J.

Svakako da ne treba zanemariti veliki zemljotres 1904. godine, nakon koga se dobar deo antičkog grada urušio, a čak su se mnogi izvori u Banjici podno Kula jednostavno - izgubili.

Kula je od tada bila samo jednim delom sačuvana, a u noći između 22. i 23. maja 1999. godine bilo je veliko nevreme kakvo se i danas ne pamti, ali karakteristično za to doba godine. Zvuci bombardovanja Niša mešali su se sa grmljavinom koja je, po kazivanju mnogih u selu tada, pretvarala noć u dan. I nevreme je potrajalo sat-dva, ali Varošani ujutru na platou nisu videli svoju kulu koja je vekovima odolevala zubu vremena i raznim osvajačima.

Nestao poslednji simbol drevnog Svrljiga; foto: A.K.I Vitomir Đorđević u knjizi Varoš, Svrljig-grad i podgrađe navodi da od eksplozije nije bilo ni traga, ali daje sasvim razumno objašnjenje nakon što je te noći najviše sevalo u delu klisure između Bogdanice i Ropalja. Udar groma je logičan zaključak iznad sujeverja, nagađanja i nerazumevanja.

Vazdušni pritisak i potisak prouzrokovani vakuumom koji je eksplozija stvorila bio je dovoljan da u jednom trenu rastoči dotrajalu drevnu kulu i da je položi na temelje, iako se eksplozija nije dogodila u neposrednoj njenoj okolini da bi ostavila tragove vatre i sagorevanja – piše Đorđević.

Država platila obnovu Kule

Ipak, posle rušenja Kule, čudne okolnosti koje ni do danas nisu ispitane, odigrale su se sa novcem Ministarstva kulture juna 2000. godine koje je određena sredstva uplatilo na inicijativu Etno-kulturološke radionice Svrljig, a uz pomoć tog novca i donacija trebalo je stručno rekonstruisati Kulu.

Lokalna Skupština jula iste godine formira Odbor za rekonstrukciju čiji je početak najavljen za oktobar te 2000. godine, pod stručnim nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika iz Niša, a koji se još obavezao da sačini idejni nacrt celokupnog Svrljig-grada, sa dugoročnom strategijom razvoja ovog poteza kao turističkog centra, a koji bi se, u zavisnosti od sredstava, realizovao po etapama. Planovi su bili veliki, ali... Kule starog grada na grbu opštine Svrljig

Do danas, nijedna kula nije obnovljena, a sem pojedinaca, niko ne zna šta je sa novcem za koji se spekulisalo da je stigao i od UNESCO-a za obnovu Kule.

Hodžino predskazanje iz legende se i vek kasnije ostvaruje, a celokupan potez, sa isposnicama, pećinama, kotlovima, antičkom banjom, najslikovitijom klisurom Srbije kroz koju prolazi zadivljujuća pruga koja je takođe pred propadanjem, tvrđavom Svrljig-grada, pada u zaborav i pored impresivne istorije i netaknutih predela na samo jednom mestu u prebogatoj prirodi Svrljiga.

Kule starog grada Svrljiga iznad sela Varoš sačuvane su danas jedino na grbu opštine Svrljig.

Temelji kula još su vidljivi, kao i delovi zidina koje su činile pojas oko grada, a pored retkih avanturista, meštana i ljudi poreklom iz ovih krajeva, antički Svrljig opet je sačuvan od znatiželjnih turista.

Crtež nepoznatog autora-prolaz vojske kroz klisuru, Svrljig-grad na liticama