Niš - carski grad koji krasi pet spomenika kulture od izuzetnog značaja

Na spisku Spomenika od izuzetnog značaja, samo u Nišu i ih je pet i oni su ujedno nezabilazne tačke turista. Osim prepoznatjivog južnjačkog gostoprimstva, svima koji dođu u grad Nišlije će verovatno savetovati obilazak Ćele-kule, Spomen-obeležja Čegar, spomenika na Bubnju, logora na Crvenom Krstu, ali i manje poznatu, pomalo zanemarenu, Ranovizantijsku grobnicu sa freskama dvorištu Engleskog doma.

Niš kao najznačajniji kulturni centar jugoistočne Srbije pruža brojne interesantne sadržaje za znatiželjne turiste koji pri napuštanju grada sa sobom nose živopisne istorisjke priče kojim svedoče značajni spomenici i otkrića. Drevni Naisus bio je kolevka razvoja hrišćanstva, a na području našnjeg Niša hodali su Kelti, Rimljani i kao takav često je spaljivan i razaran od strane slovenskih plemena. Car Konstantin, foto: bastabalkana.com

Iako je u kasnijoj istoriji više puta bio osvajan od strane okupatora i rušen "do temelja", kroz ratna vremena, ipak je sačuvao kulturno blago koje i danas mami ogroman broj posetilaca.

Tri pesnice

Neki niški spomenici od izuzetnog značaja datiraju još s kraja 3. veka, dok su "Tri pesnice", delo vajara Ivana Sabolića, sagrađene i svečano otkrivene 1963. godine na Bubnju. Logoraši dovođeni na Bubanj na streljanje; foto: JV/S. Marković

Spomenik visoke masivne betonske konstrukcije čine tri pesnice različite veličine i predstavljaju simbol muške, ženske i dečije ruke koje prkose neprijatelju zbog streljanja čitavih romski, srpskih i jevrejskih porodica koje su dovođenje iz logora "12. februar".

Okupatori su za vreme Drugog svetskog rata streljali oko 10.000 civila na Bubnju, čiji teren je bio u rovovima punim pobijenih stradalnika.

Nakon završetka okupacije ceo taj potez pretvoren je u spomen-park koji danas ujedno predstavlja i jednu od najvećih zelenih oaza u Nišu, dok je 1979. godine proglašen kulturnim dobrom od izuzetnog značaja.

Logor

Prvo bekstvo iz logora organizovano '42. u Nišu; foto: FB Logor na Crvenom KrstuUpravo logor iz kog su zatvorenici kamionima prevoženi na streljanje na Bubnju, takođe je na listi spomenika od izuzetnog značaja.

Kroz "12. februar" na Crvenom Krstu prošlo je oko 30.000 zatočenika. Veliki broj zatvorenika iz Niša slat je i u Nemačku, Austriju i Poljsku gde su tretirani kao robovi, a sličnu sudbinu delili su i logoraši na Crvnom Krstu koji su dane provodili u hladnim neuslovnim prostoijama u kojima su mučeni, zlostavljani i izgladnjivani.

Zbog nepodnošljivih uslova i želje za životom strah logoraša iz sobe broj 12 prerastao je u prkos pa je tako organizovan prvi proboj nacističkog logora, 1942. godine.

Na putu slobode bilo je 147 zatočenika, 105 je uspelo u bekstvu, dok su ostali svoj život ostavili na logorskim žicama. Drugi su skončali na logorskoj žici; foto: V. Keser

Ima mnogo zapisa o zvanično prvom organizovanom bekstvu, kao i sećanja preživelih, ali ne i potpune rekonstrukcije celog događaja.

Više detalja ima u istraživanju niškog istoričara Aleksandra Dinčića, koje su Južne vesti objavile u dva dela - Bekstvo iz logora 1942: Zatvorenici iskoristili nepažnju straže i Bekstvo iz logora 1942 (drugi deo): Na kapiju, pa na žice.

1979. godine kompleks nekadašnjeg nacističkog kioncentracionog logora “Crveni krst” u Nišu utvrđen je za spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Čegar

Još jedan od najtragičnih događaja u niškoj istoriji, desio se pre 214 godina, na brdu Čegar kod Niša, kada se odigrala jedna od najznačajnijih bitaka vođenih u Prvom srpskom ustanku protiv Osmanlija. Psomenik na Čegru čuva sećanje na stradale vojnkine; foto: JV

Od aprila 1808. godine srpski ustanici izgradili su šest rovova u niškim selima, pripremajući se za oslobođenje Niša od Turaka.

Maja iste godine Osmanlije su napale ustanike, boj se vodio čitavog dana, a srpska vojska u nekoliko naleta odolevala je napadima.

Vojvoda Stevan Sinđelić svestan da ne može isterati Turke iz šanca, odlučuje da puca iz kubure u podzemnu barutanu, čime je okončao boj. U strašnoj eksploziji vojvoda je zajedno sa preostalim srpskim vojnicima, ali i velikim brojem Turaka, odleteo u vazduh.

Na mestu na kome se nalazio šanac Stevana Sinđelića i njegovih vojnika, 1927. godine podignut je spomenik u obliku kule - simbol vojnog utvrđenja, čiji je projektant bio Julijan Djupon.

Zbog svog značaja proglašen je za kulturno dobro i svrstan u spomenike kulture od izuzetnog značaja. Ćele kula najzanimljivija turistima; foto: Narodni muzej Niš

Ovaj događaj prethodio je još zastrašujećem činu, koji će izroditi još jedan spomenik od izuzetnog značaja, jedinstven u svetu.

Ćele-kula

Reč je o Ćele-kuli u kojoj su po nalogu turskog paše u znak osvete za stradale Osmanlije na Čegru, uzidane 952 srpske glave. Upravo su Čegar i Ćele-kula nezaobilazne stanice ne samo turista već i školskih ekskurzija, gde učenici slušaju o herojstvu ali i stradanju srpskih vojnika. Spomenik, jedinstven u svetu; foto: visitnis.com

U zdanja od izuzetnog značaja spada i arheološko nalazište Medijana koje je na radost Nišlija, ali i turista ponovo otvoreno posle 10 godina za sve posetioce.

Medijana

Arheološko nalazište Medijana predstavlja zadužbinu Konstantina Velikog, rimsko naselje, odnosno kompleks letnjih rezidencija, velelepnih vila, ali i velikog poljoprivredno gazdinstvo. Arheološko nalazište "Medijana"; foro: JV / Jelena Mišić

Najstarija građevina sagrađena je krajem 3. veka, a nakon 324. godine, kada Konstantin Veliki postaje jedini vladar Rimskog carstva, počinju veliki građavinski radovi kojima je car želeo da obeleži svoje mesto rođenja, odnosno rodni grad Naisus.

30-ih godina 4. veka kreću da dolaze radnici različitih profila, koji rade na zidanju raznih objekata, između ostaloga i palate, u literaturi poznata kao "vila sa peristilom" i preko 20 drugih objekata. Tu je bio koncentrisan i veliki deo vojske koji ne samo da je pratio vladara, već je obavljao i poslove na imanju. Takođe bilo je mnogo posluge - kažu iz Muzeja.

Mozaici na "Medijani"; foro: JV / Jelena MišićUpravo tamo zaljubljenici u istoriju mogu se upoznati sa antičkim Rimom, drevnim mozaicima i raskošom u kom je boravio car Konstantin i koje je 1981. godine kategorisano kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Zaboravljena ranovizantijska grobnica

Poslednje otriće datira još iz 4. veka, a reč je o ranovizantijskoj grobnici u dvorištu Engleskog doma u Nišu, koja je godinama zanemarena i izvan očiju javnosti.

Ona je još jedan od dokaza da je Niš nekada bio carski grad, međutim, ne može se reći da se ovo kulturno dobro od izuzetnog značaja održava na adekvatan način. Krš i smeće mogu se videti i na ulazu u grobnicu; Foto: N. R.

Otkriveno je 50-ih godina i od tada maltene samo propada. Kako kažu iz Zavoda za zaštitu spomenika, za sve spomenike od izuzetnog značaja nadležan je republički Zavod, a prema njihovim informacijama, freske koje se nalaze u veoma lošem i neoučuvanom stanju iako je na tom mestu sagrađen objekat koji bi ih zaštitio.

Te freske su pre 40-ak godina oslikavane sređivane, ali sada se jedva vide - kažu iz Zavoda.

Arheolog Toni Čerškov ranije je objašnjavao da je početkom dvehiljaditih urađena tada najsavremenija vrsta konzervacije, koja se nije završila uspešno.

Kućica je trbealo da štiti grobnicu, ali niko ne vodi računa o njoj; Foto: N. R. Kako je i on tada rekao, četiri freske koje su bile u grobnici sada se vide samo u obrisima, a ono što je sačuvano od njih su kopije, kao i maketa cele grobnice koja je u niškom Muzeju pripremljena za obeležavanje 1.300 vekova Hrišćanstva.

Sad se više ništa ne nalazi, freske su bile iz 4. veka, sad mogu da se vide kopije u izložbenoj sali. Propale su, nema tu više ničeg - govorio je arheolog Čerškov.

Dodao je i da je u dvorištu Engleskog doma postoje još dve grobnice, od kojih je jedna izuzetna, sa svodom i tri ekrosolija. Nažalost, poklopac koji je trebalo da je štiti je nestao, pa je ona pretvorena u smetlište.