Od Čalija do Beverli Hilsa – kako su niška naselja dobijala imena

Čalije, Čair, Durlan, Kovanluk, Delijski vis, Kalač brdo, neka su od niških naselja koja su dobila imena po turskim rečima i koja su se zadržala i u novoj istoriji uz naselje modernog naziva Beverli Hils. Nova naselja i danas niču u Nišu, a građani se sećaju da je nekada izgledao mnogo manji i da nisu mogli da veruju da će, na primer, Duvanište postati deo grada, jer je delovalo daleko.

Većina naselja u Nišu je dobila naziv u 19. veku kada grad još nije bio oslobođen od Turaka i skoro sva imaju simbolično značenje i svoju davnu priču.

Iako podseća da ima veze sa kovanjem gvožđa, Kovanluk je naselje koje ima sasvim drugačije značenje. Istoričar Milan Ranđelović kaže da na turskom znači pčelinjak i da je verovatno da su Turci na tom potezu imali posede gde su gajili pčele. Jagodin mala nekada; foto: Istorijski arhiv Niš

Kalač brdo potiče od turske reči "kilidž" što znači sablja, a za ovaj naziv se pominju dve teorije.

Čitao sam da su ljudi tu kovali sablje, ali ja smatram da to nije tako zato što to znači da bi ložarnica i čitav taj arsenal bio prilično van grada. Moguće da je tačna teorija da su ljudi odvođeni tamo da bi nad njima izvršili egzekucije, pa je onda zbog tih sablji mesto zapamćeno kao kilidž, ali i te egzekucije su se vršile javno - kaže Ranđelović.

Ime naselja Durlan je složenica od dve reči - dur što znači stop i hane u prevodu kuća. Ranđelović smatra da je taj prostor ranije bio neko stajalište i kaže da nema nikakve veze sa đubrištem, kako ga mnogi povezuju.

Slično stajalište je bila i Trošarina, gde se u određenom periodu ljudima tu naplaćivao porez ili putarina. Pošto se taj deo nalazi na pola puta, istoričar smatra da se nešto naplaćivalo u tranzitu.

I naziv Delijski vis može da se tumači na dva načina, a jedno od njih je da je "delij" bio neformalni vojni rod konjičke osmanske vojske.

Na turskom "delij" znači ludi (luda glava). To su oni prvi ljudi koji su išli i izlazi na konjima da se bore, da sreću neprijatelja. Meni deluje da je srpski narod dao tom mestu ime bez ikakvog udela Turaka. Na Delijskom visu za sada nije nađena nikakva infrastruktura neke građevine iz turskog perioda, da je bilo nekih kretanja - ističe istoričar.

Durlan danas; foto: V. O. Drugo objašnjenje daje Boban Janković iz niškog Istorijskog arhiva, pa ističe da su Turci sredinom 19. veka na tom prostoru vešali viđenije Srbe, koji su označeni kao delije.

U Opštini Pantelej smešteno je naselje Čalije, a naziv je dobilo po niskom divljem trnju kojim su meštani ograđivali svoje njive.

Čair je jedan od simbola Niša, a dok nije počelo da ga naseljava pretežno srpsko stanovništvo bilo je nezdravo i močvarno mesto. Potiče od persijske reči "čajiru" što znači livada, a tako je i u turskom jeziku. Za vreme Turaka, sredinom 18. veka, bio je podeljen na dve celine - Tapija čiflik i Prvulac.

Početkom 19. veka Ledena stena je bila Modra stena, a i jedan i drugi naziv ukazuje da je tu bila hladnija, ledena voda. U isto vreme je potez oko današnje zelene pijace nazvan Beograd mala - tada je Niš naseljavao veliki broj Turaka izbeglica iz Beograda koji su formirali svoje naselje, a ime je dobila po Beogradskoj kapiji Tvrđave.

Jagodin mala je deo grada koji se pominje još u Prvom srpskom ustanku, a veruje se da je ime dobila jer su je naseljavali Jagodinci koji su se utopili u lokalno stanovništvo, dok postoje i priče da je u tom delu prolazio put koji je vodio do Jagodine. Beograd mala nekada; foto: Istorjiski arhiv Niš

Niška Paliula je dobila ime po beogradskoj jer su taj prostor takođe naselili Turci, koji su se nakon ubistva dečaka na Čukur česmi povukli sa Kalemegdana. Iako se često misli da je Brzi brod dobio ime jer je tu bila nabujala i divlja Nišava, Ranđelović ističe da ima potpuno drugačiju istoriju. Naime, na staroslovenskom glagol "broditi" znači premostiti, što znači da je u vreme Nemanjića tu bio most i reka je bila gaziva.

Za razliku od prethodnih naselja, Apelovac je dobio ime po čoveku. Austrijski industrijalac Jovan Apel je krajem 19. veka iz Aleksinca prešao u Niš i tu otvorio svoju pivaru.

Stara naselja menjaju oblik, dok niču nova

Početak 20. veka beleže i novi toponimi u Nišu. Naselje Crvena zvezda nije povezano sa navijanjem, već tadašnjom ideologijom i posleratnim političkim uređenjem.

Izgled Niša nekada; foto: Istorijski arhiv Niš Prostor oko Bulevara Nemanjića je nazvan Krive livade, a Janković objašnjava da su tada meštani parcelisali ukoso njive, pa su one delovale krive. Bubanj je nazvan po poljoprivrednoj mašini, a Crveni pevac po radnji čiji je vlasnik na vrhu kuće imao vetrokaz sa crvenim pevcem. Kičevo je dobilo ime po kafani, a za kafanu se vezuje i Marger - veruje se da je vlasnik markirao pića.

Potez između pruge i Kliničkog centra nazvan je Šinter mala, jer je skoro svaka kuća čuvala pse, a takva je situacija i danas u tom kraju.

Marger danas; foto: Nikola Marković Iako su nazivi ostali i danas, novinar Marko Smiljković kaže da su naselja promenila oblik, a ni sam nije mogao da veruje da će neki delovi postati deo grada. Tako za naselje Duvanište, koje je dobilo naziv jer se tu gajio duvan, kaže da je ranije delovalo suviše daleko.

Nekada smo Niš shvatali kao mnogo manji u odnosu na sada. Ja se sećam kad su počele zgrade da se grade oko Parka Sveti Sava, nisam verovao da će tu da bude naselje. Jednostavno naselja su bila - Šećer mala, moja Beograd mala, oko Kičeva, Palilula, sve je to nekako bilo puno nekih kućica i lepih bašta. Nije bilo mnogo ugledno, ali je bilo toplo, tako je i Šećer mala dobila naziv, nema veze sa šećerom, nego na turskom znači toplo u tom smislu da su postojala drugačija merila vrednosti u narodu - priseća se Smiljković.

U sećanju mu je i naselje Rasadnik, pa kaže kada je bio mali da je na ulicama bila gomila stabljika za rasad. Jezerca u naselju Šljaka popunjavana su upravo tim materijalom po kojem je naselje i dobilo ime. Prema nekim lingvistima, ardija označava prostor iza dućana; foto: T. R.

Od tradicionalnih naziva odudara novo naselje Beverli Hils gde su nikle luksuzne kuće. I dok je na jednom kraju duh Amerike, u Niš se vraćaju i turcizmi, pa je tako buduće naselje nazvano Ardija.