Oslobođenje Niša u Prvom svetskom ratu: Borbe za oslobođenje grada

Šta je za Nemce u Prvom svetskom ratu značio okupirani Niš, šta se sve dešavalo u ovom gradu od početka, pa sve do 12. oktobra 1918. godine, kada je konačno oslobođen, objašnjava istoričar Aleksandar Dinčić, čije će istraživanje iz monografije Moravska divizija u Prvom svetskom ratu 1914-1918 Južne vesti objavljivati i narednih dana u čast 100 godina od oslobođenja Niša u Prvom svetskom ratu.

Moravska divizija je napad na spoljašnju odbranu Niša preduzela u dve kolone: leve, gde je nastupao 2. puk sa 1. bataljonom 3. puka i desne, gde je nastupao samo 1. puk. U divizijskoj rezervi su do kraja operacija nalazili preostali bataljoni 3. puka (drugi i treći).

10. oktobra su započela ofanzivna nastupanja leve i desne kolone. Prvi puk je kao prethodnička divizijska jedinica izvršio marš od Gornjeg Vlasa preko Grkinje i
Markovog Kalea do Gorice, gde su Nemci pružili jak otpor.

U borbama za ovladavanjem Nišom naročito se istakao Moravski artiljerijski puk. Dejstvo srpske artiljerije je započelo 11. oktobra. Ovog dana se naročito istakao vodnik 3. brdske baterije, poručnik Pavle Lajković, koji je zajedno sa zarobljenim austrijskim poručnikom odmeravao daljinu prilikom gađanja i direktnog pogotka u municijski vagon na železničkoj stanici Crveni krst, što je izazvalo paniku među nemačkim vojnicima.

Evakuacija nemačke vojske

Stanica Crveni Krst od 29. sepbtembra 1918. godine; foto: Istorijski arhiv NišDrugog dana operacija za oslobođenje Niša bilo je vidljivo da Nemci nisu sigurni u uspešnu odbranu pa su počele veće evakuacije vojnika. Prethodnički – 1. puk je istog dana vodio borbu na Gorici sa nemačkim konjičkim jedinicama (Ulanima). Da bi se sprečilo nemačko izvlačenje iz grada vozovima, jedan dan ranije je izdato naređenje da se sa bombaškim odeljenjem upadne u grad i preseče pruga.

Za ovaj zadatak je određen pešadijski potporučnik Stanoje Ristić-Bunuševac sa još 7 vojnika, koji je poginuo kod Apelovca izvršavajući povereni mu zadatak. Nemci su sa ciljem potiskivanja bataljona sa Gorice iz pravca Pasi Poljane razvili jedan bataljon, ali je on bio zaustavljen. U borbama sa Nemcima ovoga dana, zarobljen je 1 austrijski vojnik i zaplenjeno 2 mitraljeza, 6 topovskih kara i 4 kola bez zaprege.

Jedinice leve kolone su patrolama stalno održavale borbeni dodir sa neprijateljskim vojnicima, koji su držali severne ivice sela Knežice i Malošišta. Treći bataljon, koji se nalazio u prvoj liniji, izvršio je snažan napad i u 19 časova ovladao Malošištem, zadržavši se na prvoj severnoj kosi od sela (na groblju).

Borba se vodila čitave noći, nakon čega su se Nemci povukli i napravili novu liniju odbrane na Bubnju.

Oslobodioci nadiru ka Nišu

Izveštaj o podvigu Pavla Lajkovića; foto: Vojni arhiv BeogradZa vreme nemačkog povlačenja ka Bubnju, 1. bataljon 3. puk je napredovao kod Kurvingrada. Ovoga dana su zarobljena 5 vojnika, a u plen je palo 3 mitraljeza, 20 pušaka, 9 kola, 3 mitraljeska postolja, 50 rančeva i 5 konja.

Na sektoru divizijske rezerve su još 10. oktobra, u večernjim satima, dotrčali seljaci iz Grkinje i javili da su nemački vojnici došli u selo, zapalili mnoge kuće i da narod beži. I sa položaja 3. puka u selu Dukat, video se plamen koji se dizao ka nebu.

Naređeno je da se u pravcu upaljenog sela upute 2. i 3. bataljon. Borbe su se razvile 11. oktobra, oko podne. Nemačka pešadija je dala znak sa tri crvene rakete da je napadnuta ida artiljerija stupi u dejstvo. Iako su Nemci bili praktično u okruženju, njihovi vojnici nastavili su da daju ogorčeni otpor, dejstvući mitraljezima i bombama.

Kada ni bombama nisu uspeli da zadrže nastupajuće delove, počeli su sa povlačenjem. Vojnici su po jarugama i šumama bacali oružje i spremu. Borba je trajala do 19 časova, a puškaranja su se produžila do mraka. Nemačka artiljerija je bila aktivna do ponoći kada je i ona
zaćutala.

U toku noći, 11/12. oktobra, nemački vojnici su napustili položaje na Seličevici i povukli se drumom od Draškove kutine, preko Lazarevog sela do Prve
kutine, potom okrenuli prema Malči, odstupajući dalje ka Gramadi. Artiljeriju su ostavili kod Draškove kutine.

Iste noći se grad zatresao i zasvetleo, kada je u vazduh dignut železnički most na Nišavi, što je značilo da je železnički transport nemačkih trupa bio okončan.

Prvi deo teksta "Oslobođenje Niša u Prvom svetskom ratu: Kako su Nemci branili grad" možete pročitati ovde.

Nastavak u sledećem tekstu, koji će biti objavljen u nedelju 14. oktobra.