Oslobođenje Niša u Prvom svetskom ratu: Kako su Nemci branili grad

Šta je za Nemce u Prvom svetskom ratu značio okupirani Niš, šta se sve dešavalo u ovom gradu od početka, pa sve do 12. oktobra 1918. godine, kada je konačno oslobođen, objašnjava istoričar Aleksandar Dinčić, čije će istraživanje Južne vesti objavljivati i narednih dana u čast 100 godina od oslobođenja Niša u Prvom svetskom ratu.

Nemačku odbranu niškog pravca i grada Niša organizovale su jedinice 11. armije (219. i 217. divizija) pod zapovedništvom generala Kuna fon Štojbena, i to one jedinice koje su se povlačile nakon silovitog proboja Solunskog fronta i napredovanja srpske vojske dolinom Vardara i koje su u istom proboju bile stacionirane u dolini Nišave kao i one koje su u međuvremenu pristigle iz Bugarske i drugih krajeva.

Odbrana je imala za cilj da odvojene srpske vojnike od francuskih razbije na prilazima Nišu i izvrši veliki protivudar sa ciljem rasturanja savezničkih snaga i povratka stanja pre 14. septembra.

Nemačko vrhovno zapovedništvo je smatralo da se odbranom Niša brani ne samo Srbija već i nemačko carstvo. U stvari, nadali su se uspesima na Zapadnom frontu i pasiviziranju velike ofanzive koju je maršal Ferdinand Foš, kao zapovednik objedinjenih savezničkih armija (američke, francuske i britanske), preduzeo sa ciljem da završi bitke na Zapadnom frontu i natera Nemačku na kapitulaciju.

Ova ofanziva usledila je nakon proboja Solunskog fronta, kada se uvidela slabost nemačke armije, koju je trebalo iskoristiti svakodnevnim napadima na nemačke vojnike, potpuno već demoralisane lošim vestima sa balkanskog ratišta.

Oslobodioci krenuli putem Niša

Srpska 1. armija je operisala sa jednim delom francuske Istočne vojske sve do Leskovca, da bi se potom jedinice odvojile tako što je francuska glavnina ove vojske prešavši preko Babičke gore krenula da oslobađa Lužnicu, Pirot, Knjaževac i dalje celu istočnu Srbiju do Dunava, dok je srpskim jedinicama ostao niški pravac i operacija oslobođanja Niša.

Jedino se jedan kombinovani saveznički odred kojeg su činila dva francuska, dva grčka i jedan francuski konjički puk pod zapovedništvom generala Ogista Šarla Tarnijea nalazio sa trupama koje su operisale ka Nišu i Prokuplju.

Namera maršala Franšea D’Eperea i vojvode Živojina Mišića bila je da dok srpska vojska operiše oko Niša francuska snažnim pritiskom spreči eventualno nemačko izvlačenje na severu, na prostoru od Svrljiga do Knjaževca, kako bi onemogućila da daljim odstupanjem stignu do Dunava.

Međutim, kako je nastupajuća Prva srpska armija bila odvojena od glavnine francuske Istočne vojske na Solunskom frontu i srpske Druge armije skoro 200 km, to je nemačka komanda osetila da je došao pravi trenutak za rastrojstvo jednog dela srpske vojske snažnom odbranom ispred Niša.

U tom smislu i već 8. oktobra 1918. godine, svim vojnicima nemačke 219. divizije, pročitana je zapovest komandanta Armije i nemačkog cara Vilhelma za odsudnu odbranu Niša sa ciljem zaustavljanja protivnika koji je bio zamoren dugotrajnim marševima, a potom i njegovo uništenje.

Položaj nemačke vojske

Nemački komandanti bili su svesni srpske moći nakon nezadrživog prodora iz Makedonije pa su za svaki slučaj i pre odsudnog napada, iz Niša razmeštali pojedine jedinice i institucije u pravcu Kruševca gde je po svoj prilici trebalo da organizuju drugu odbrambenu liniju u slučaju pada Niša.

Prema naređenju nemačke komande izvršena je i regrutacija jednog dela muškog niškog stanovništva za prisilni rad. Građani su vođeni da kopaju rovove za nemačke vojnike na Seličevici i na Svrljiškim planinama i tom prilikom mnogi su uspeli da pobegnu. Nemačka železnička direkcija je bila rasformirana i prebačena u Kruševac, dok je samo jedan dan kasnije bila ukinuta i Komanda grada i svu vlast je dobio (preuzeo) zapovednik odbrane Niša, tj. komandant 219. pešadijske divizije, kojem su svi morali da se bespogovorno pokoravaju.

Sama nemačka odbrana Niša prostirala se na liniji planina Seličevica-planina Pasjača, dok je kod sela Rudari na području Kosaničkog sreza postavljena još jedna linija odbrane tako da se grad prema nemačkoj zamisli branio u širokom obimu, u prečniku od oko 70 km.

Međutim, te nemačke jedinice iz sastava 217. pešadijske divizije, koje su bile stacionirane u Kosaničkom srezu, nisu predstavljale odbranu Niša već su
imale zadatak da brane prodor srpskih jedinica Dunavske divizije i francuske konjice iz pravca Puste Reke preko Kosanice u Toplicu i isto tako onemoguće njihovo spajanje sa jedinicama Moravske divizije koje su napadale Niš na glavnom pravcu.

Nemačku liniju odbrane činili su pukovi iz 219. pešadijske divizije. Jedinice iz sastava 47. egzerc brigade zatvarale su centralni i levi odsek na Seličevici i u Toplici, a jedinice 46. brigade, desni u niškom Zaplanju. Na planini Seličevici i u niškom Zaplanju odbranu su organizovali 431. i 391. pešadijski puk.

Jedan bataljon 431. puka se nalazio na zapadnoj strani planine Seličevice, a jedan bataljon u rezervi iza 2. bataljona, koji je držao središnji deo
Seličevice. Na istočnoj strani ove iste planine se nalazio 391. pešadijski puk, čiji su bataljoni bili raspoređeni i u niškom Zaplanju. Baterije 45. artiljerijskog puka nalazile su se sa ovim pukovima. Jedna je dejstvovala na uzvišenju kod sela Draškova kutina (danas Taskovići), a preostale na Seličevici.

Nastavak u sledećem tekstu koji će biti objavljen u subotu, 13. oktobra.