Pantelejska crkva - od "žrtve" u Velikom ratu do nemačkog groblja

Posle pada Niša u Prvom svetskom ratu, novembra 1915, Pantelejska crkva skrnavljena je od strane nemačkih vojnika, navode istoričari, ali je ironijom sudbine nakon oslobođenja 1918, postala groblje okupatora. Ratne igre nastavljene su i tokom Drugog svetskog rata, kada je odlukom Trećeg rajha “preseljeno” u Nemačku, a u Nišu nema traga postojanja ovoj istorijskoj epizodi.

I posle sto godina od najvećeg svetskog sukoba u dotadašnjoj istoriji civilizacije, države i narodi prebrojavaju žrtve i sećanja. Srbija je procentualno imala najviše žrtava u Velikom ratu, a ratne uspomene na prolazak i odlazak okupatora su brojne. Na spisku žrtava germanskih vojski našla se i Crkva svetog Pantelejmona u niškom naselju Pantelej.

Ova crkva, kako navodi istoričar Aleksandar Dinčić, zvanično je izgrađena za vreme Velikog srpskog župana Stefana Nemanje, ali je porušena kasnije. Ponovo je bila izgrađena i osveštana u avgustu 1878. godine, na dan Sv. Pantelejmona, kao prva crkva koja podignuta posle oslobođenja Niša od Turaka.

Danas Pantelejska crkva samo "pamti"; Foto: Lj. S.Samo 37 godina kasnije, opet se našla u središte smutnih istorijskih vremena, kao i grad Niš. Zadnja linija odbrane od napada u Prvom svetskom ratu bila je postavljena na Čegru i Kamenici. U nemačkim ilustrovanim novinama, kako kaže Dinčić, ta borba koja je bila vođena 5. i 6. novembra 1915. godine, praktično je prikazana kao „Drugi Čegarski boj“.

Grad skoro oslobođen od Turaka, našao se pod ponovnom okupacijom strane sile. Skoro 80.000 nemačkih vojnika je prošlo kroz Niš, kaže istoričar, a ta vojska se, prema zabeleškama američkog svedoka ondašnjih događaja, ponašala kao i krstaška u Srednjem veku, kada je isto tako prolazila kroz Niš - kaže Dinčić.

Nemačka vojska se razmestila po privatnim kućama, školama, crkvama i svuda tamo gde je bilo mesta. Tako da su, navodi Dinčić, ubistva, pljačke, pustošenja, silovanja i ostala razbojništva bili sastavni deo vojničke razuzdanosti u tim danima.

U izveštaju koji je posle rata podnela Srpska crkva, kaže se da su nemački vojnici imali običaj da svoje konje drže po crkvama, kao i da su takvi primeri zabeleženi u Nišu (Svetinikolska, Pantelejska crkva), Aleksincu i Varvarinu. Nemački vojnici koji su bili pod dejstvom alkohola, pretukli su jednog bugarskog žandarma na ulazu u crkvu, pocepali i uništili neke ikone. U posleratnom izveštaju se kaže da je crkva bila oskrnavljena, ali se ne navodi u kojoj je to meri bilo - navodi Dinčić.

Tokom rata, pošto su bugarske vlasti internirale skoro sve srpske sveštenike, na njihova mesta su doveli svoje sveštenike, pa su tako, navodi Dinčić, sve tri niške crkve opsluživali bugarski sveštenici.

Jurišom srpske pešadije od Soluna do severa Srbije i jugoslovenskih zemalja, zapadni germanski zavojevač je “bačen na pleća”. Ipak, neki Nemci “su ostali” u Nišu.

Nemačko groblje u porti crkve - od ironije sudbine do (ne)diplomatskog pritiska

Prvobitno niško groblje poginulih Nemaca bilo je “pod Goricom” kod Starog groblja, navodi Dinčić, a tu je sahranjeno 40 vojnika.

Ipak, to nije bila njihova “krajnja destinacija”. Za vreme okupacije, u blizini Pantelejske crkve se nalazila nemačka vojna bolnica. Tu su lečeni ranjeni nemački vojnici prilikom borbi za vreme Topličkog ustanka 1917. godine.

Sećanje na srpsko-nemačku epizodu; Foto: A. DinčićUmrli su sahranjeni u crkvenoj porti, navodi Dinčić, a to je bila odluka nemačkih vlasti. Nakon oslobođenja 1918, sledeći nemačku logiku, srpske vlasti su odlučile da izginule nemačke vojnike u borbama za odbranu Niša nastave da sahranjuju baš u porti Pantelejske crkve.

Ukupno je bilo sahranjeno 170 Nemaca. Dok je 155 nemačkih vojnika i starešina sahranjeno po oslobođenju Niša. Radilo se poginulim vojnicima u gradu i izvan – u spoljašnjoj odbrani - navodi Dinčić.

Kako u posleratna vremena, nekakvom naopakom tradicijom, žrtve budu zaboravljene, i svoje i tuđe, ovo groblje je podelilo baš takvu sudbinu. Ipak, tako nije izgledalo neposredno nakon Velikog rata. Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca donela je posebnu uredbu.

Prema Uredbi o uređenju vojnih grobalja, koja je doneta 1922. godine, to groblje je moralo biti sređeno. Međutim, vremenom je bilo napušteno - kaže Dinčić.

“Jed” nemačkog društva zbog poraza u Prvom svetskom ratu i odredbi Versajskog mira bio je veliki, a pomogao je i Adolfu Hitleru da dođe na vlast. Režim Trećeh rajha politički je “obraćao” više pažnje na svoje žrtve u Velikom ratu, pa je ovo “niško nemačko groblje” postalo alat u pritisku Nemačke na Jugoslaviju.

Kada je Kraljevina Jugoslavija počela da se približava Nemačkoj u vreme vlade Milana Stojadinovića, upućen je protest o nebrizi prema nemačkim vojničkim grobljima. Tako da je groblje pred rat bilo sređeno - navodi Dinčić.

Nova “svetska klanica” pogodila je čovečanstvo 1939, a u Srbiju je stigla 1941. godine. Nemci su u vreme nove okupacije, odlučili da svoje poginule sunarodnike vrate kući, da ne budu u slovenskoj zemlji.

To groblje više ne postoji. Nemci su uvek govorili da njihovi vojnici neće počivati na srpskoj zemlji - kaže Dinčić.

Tako je i bilo - za vreme okupacije (1941-1944), Nemci su iskopali zemne ostatke i transportovali ih za Nemačku.

Materijalnih tragova ove epizode u Nišu danas nema, ali je istorijska svest upamtila stradanja Srbije u oba rata, kao i ovakve detalje koji ponekad nestanu “prosejani sitom zaborava”.