Vojničko groblje u Nišu - u životu neprijatelji, u smrti objedinjeni

Engleski, srpski, a nekada i austro-ugarski i nemački vojnici, bili su sahranjeni na jednom mestu - Vojničkom groblju na Delijskom visu. Spomen-obeležja, međutim, nemaju samo Srbi koji su nosili oružje za slobodu otadžbine, već su zahvalnost svojim borcima iskazali čak i Nemci izgradnjom kamene piramide na Vojničkom groblju u Nišu 1942. godine.

Nekada na čak 5 hektara, a od 1989. godina na znatno manjoj površini, leže ratnici iz balkanskih, Prvog, pa i Drugog svetskog rata. Koliko ih je tačno ne zna se, a malo kome su i od Nišlija poznata istorija i značaj ovog kompleksa, kažu u Društvu za negovanje slobodarskih tradicija Srbije.

Ono što je poznato istoričarima i onima koji su izučavali slavnu srpsku prošlost je da je većinu sahranjenih u ovom kompeksu "pokosila" neka zaraza - kolera, pregavi tisfus ili španska groznica, koje su harale ovim prostorima u vreme ratova. Dan oslobođenja Niša u Prvom svetskom ratu obeležava se na Srpskom vojničkom groblju 12. oktobra; Foto: JV/V. Milić

Iako je na Vojničkom groblju sahranjeno oko 3.000 Srba, prema podacima istoričara Aleksandra Dinčića, srpski stradalnici sada počivaju ispod 16 mermernih ploča, a svega desetak poznato je imenom i prezimenom.

Srpsko vojno groblje nedaleko od nekadašnje Moravske stalne vojne bolnice oformljeno je za vreme balkanskih ratova nakon epidemije kolere, koja je odnosila živote mnogih starešina, vojnika i civila. Sahrane na Vojnom groblju nastavljene su i za vreme Prvog svetskog rata, naročito u vreme umiranja ratnika od zadobijenih rana na bojištima i zaraznih bolesti, za vreme bugarske okupacije, za vreme Drugog svetskog rata i po njegovom završetku - istorijski su podaci.

Specifično za Vojničko groblje u Nišu je što su na njemu sahranjeni oni koji su se za života borili na suprotnim stranama.

Moguće je da tu i dalje počiva i 9 američkih vazduhoplovaca, čiji su avion oborile nemačke snage za vreme Drugog svetskog rata - 14. aprila 1944. godine, iznad Pasi Poljane. Ostalo je, međutim, nepoznato da li su njihova tela ekshumirana i preneta u SAD.

Vojna bolnica bila jedna od najvećih epidemijskih bolnica u Evropi

Iako je zvanično otvoreno 1914. godine, oni koji su umrli od zaraznih bolesti i rana dobijenih na frontu u današnjoj Vojnoj, a nekadašnoj Moravskoj stalnoj bolnici, sahranjivani su još u periodu balkanskih ratova, kaže Miodrag Milić iz Društva za negovanje slobodarskih tradicija.

To je bila najveća epidemijska bolnica u Evropi, u periodu oktobar-april 1914. godine umirlo je i do 300 ranjenika vojnika u ondašnjoj Moravskoj bonici, i svi su sahranjeni na Vojnom groblju. Iako su prve sahrane bile 1912. na njemu su sahranjivanji vojnici iz Prvog i Drugu svetskog rata, sa Sremskog fronta, kasnije do 1956. sahranjivani su borci, kada Groblje prestaje da se koristi - govori Milić.

U nekadašnjoj Moravskoj stalnoj bolnici mnogi ratnici umrli od zaraza i rana; Foto: kolekcija Gorana Ćirića/Bolnica 1916. godine

Na Vojničkom groblju počivaju vojnici i bolničarke Komonvelta

Engleski saveznici takođe počivaju na Delijskom visu, u 41 grobu, uglavnom obeleženom imenom i prezimenom - tri mornara, tri člana mornarske pešadije, 26 vojnika i sedam bolničarki koje su služile u srpskoj vojsci, piše na ploči koja je postavljena na delu groblja koje se danas naziva "englesko".

Svi, osim vojnika, pomrli su tokom epidemije influence, posle prekida neprijateljstava - piše na tabli Komonvelta.

Istoričar Aleksandar Dinčić kaže da je ovo jedno od tri engleska groblja koja su postojala u Kraljevini Jugoslaviji, pored onih u Skoplju i Vrnjačkoj Banji. Prema podacima do kojih je on došao, na Engleskom groblju sahranjeno je 7 britanskih bolničarki i 34 vojnika, činovnika i lekara.

Umrla od tifusa u Kragujevcu, posle rata sahranjena u Nišu - Britanska bolničarkaNeposredno pred izbijanje i tokom Prvog svetskog rata, objašnjava, u Nišu se nalazilo nekoliko sanitetskih misija iz Velike Britanije koje su radile u Vojnoj bolnici, dodaje ovaj istoričar. Njihovi članovi koji su umirali od bolesti, sahranjivani su na Vojničkom groblju.

Srpske vlasti su želele da preminule saveznike nekako odvoje od srpskih, da se njihove sahrane vrše na zasebnoj parceli Srpskog vojničkog groblja i na taj način je nastalo savezničko vojno groblje. Englesko ratničko groblje je 12. maja 1929. godine bilo svečano otkriveno u prisustvu engleskog poslanika Kenarda, predsednika Opštine Dragiše Cvetkovića, dok je u ime kraljevog izaslanika prisustvovao đeneral Miloš Nikodijević - kazuju Dinčićevi podaci.

Nemci ekshumirani, spomenik ostao

Spomen ploča bila uklonjena posle Drugog svetskog rata, pa je kasnije vraćena; Foto: JV/V. MilićI Austro-ugarski vojnici poginuli u Prvom svetskom ratu, ali i oni koji su živote dali za Rajh od 1941. godine, bili su takođe sahranjeni na Vojničkom groblju.

Nemci su 1942. podigli spomen-obeležje, kada su posmrtni ostaci više od 1.600 ratnika prebačeni u Beograd.

Spomenik tadašnjim ratnim neprijateljima je oblika zarubljene piramide, a u dokumentima se navodi da je na vrhu bio i malteški krst u krugu - svojstven germanskim prostorima.

Na spomen ploči koja se nalazi na piramidi od kamena i armiranog betona, na nemačkom jeziku piše:

Palima u pohodu na Balkan 1941. do 194....radi sećanja.

Ovde počiva 1.623 vojnika iz Prvog svetskog rata sve do 1942. kada su premešteni u Beograd.

Prema podacima iz više izvora, ova ploča je posle Drugog svetskog rata bila uklonjena, a moguće je da je bila i prekrečena. Međutim, kako je ipak bila sačuvana, ona je posle nekoliko desetina godina i vraćena na spomenik poginulim nemačkim ratnicima.

Krajem osamdesetih groblje postaje gradilište

Iako od pedesetih niko nije sahranjen na Vojničkom groblju, skoro 40 godina kasnije, parcela postaje gradilište na kome Vojska pravi stanove. Posmrtni ostaci su vađeni iz grobova i prebacivani kud koji, a na parceli Vojničkog groblja napravljeno je petnaestak stambenih zgrada i sklonište, dok je deo ostavljen za spomen-groblje.

Zbog ove stanogradnje, kaže istoričar Dinčić, jedino je ostalo sačuvano ograđeno Englesko vojno groblje, a zahvaljujući niškom arhitekti Mihailu Miši Medvedevu i manji deo Srpskog groblja.

On je u poslednji čas spasio da i taj deo nekada ogromnog kompleksa Srpskog vojnog groblja na ode u temelje novog stambenog naselja. Prilikom te iste izgradnje, prikupljeni su posmrni ostaci 1.779 neidentifikovanih lica iz nepoznatih perioda i zakopani u tom istom prostoru - kaže Dinčić.

Grobovi su iskopavani od 1989. godine, a pojedini potomci srpskih vojnika odnosili su tela svojih predaka. Tabla sa natpisom je trenutno uklonjena, a bila je oborena i prilikom rekonstrukcije ulice Marina Držića; Foto: JV/V. Milić

Sačuvani posmrtni ostaci, raspoređeni su u 16 grobnica, dok iz Društva za negovanje slobodarskih tradicija kažu da se deo ostataka nalazi i u kripti u Bogosloviji na Delijskom visu. Na inicijativu ovog udruženja, već godinama se Dan oslobođenja u Prvom svetskom ratu obeležava upravo na Vojničkom groblju.

Ulica u kojoj se nalazi Groblje nazvana je Francuska, u znak zahvalnosti saveznicima, a na početku ulice nalazi se i spomen tabla. I Milunka Savić je dobila svoju ulicu neposredno pored Vojničkog groblja jer, objašnjava predsednik Društva Miodrag Milić, hreoina simbolično treba da stoji uz svoje saborce.

Milić dodaje da se Društvo bori i da srpski ratnici sahranjeni na Vojničkom groblju dobiju adekvatno spomen-obeležje, te da očekuju od Grada da će ovakav zahtev i ostvariti ove godine, kada se obeležava stogodišnjica od oslobođenja Niša.