Balkan, istorija i jezik: Đura Daničić je ukrotio narodni jezik u moderne gramatike

Iako ga istorija pamti kao Đuru Daničića, jedan od najznačajnijih filologa na Balkanu, rođen je kao Đorđe Popović, što danas malo ko zna.

Prvo veliko naučno delo napisao je sa samo 22 godine, a njegovo ime i rad neraskidivo su povezani sa reformom srpskog jezika Vuka Stefanovića Karadžića.

Njihovi poslovni i privatni životi bili su isprepletani, a i jedan i drugi su zaslužni da se narodni jezik proglasi osnovom književnog.

„Pišući o Vukovom jeziku, ćirilici i pravopisu, Daničić je branio njegovu reformu i argumentovano isticao mnoge prednosti jezika koji je potom ušao u osnovicu standardnog srpskog jezika.

„Njegova rasprava doprinela je bržoj pobedi Vukovih ideja“, kaže Jovana Ivaniš iz Instituta za srpski jezik Srpske akademije nauka i umetnosti za BBC.

Osim toga, ostavio je značajan trag i u hrvatskom jezikoslovlju.

• Koliko (ne) znamo o Vuku Karadžiću
• Kako se razvijala pismenost u Srbiji
• Sava Tekelija: ‘Najobrazovaniji Srbin svog doba’, koji je školovao Teslu, Lazu Kostića i Zmaja

Prilikom osnivanja Jugoslovenske akademije znanosti i umetnosti (JAZU) u Zagrebu 1866. godine, došao je da bude sekretar, a i okončao je život u ovom gradu deceniju i po kasnije tokom izrade kapitalnog projekta – Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika.

Ovaj Srbin je u Zagreb pozvan kao vrhunski filolog, „može se reći da je pripadao u ondašnjim okvirima na svetskom nivou vodećim filolozima“, kaže Mario Grčević, profesor Fakulteta za hrvatske studije, za BBC.

„Bez obzira što ima stvari koje nisu bile najbolje, zbog toga kako je započeo Rječnik mu se i danas u Zagrebu odaje priznanje i sagledava pozitivno, jer je znanje i veliku energiju uložio u stvaranje i danas vrhovne kulturno-naučne institucije – Hrvatske akademije znanosti i umetnosti“, kaže Grčević, koji je istraživao Daničićev rad u hrvatskim okvirima.

U drugoj polovini 19. veka, Zagreb je bio deo Habzburške monarhije, na čijem čelu je bio car Franja Josif.

Inicijativu da se tamo osnuje JAZU, koja će kasnije postati HAZU, pokrenuo je biskup Josip Juraj Štrosmajer, a nazvana je južnoslovenskom u želji da pomogne naučnom i kulturnom uzdizanju i drugih južnoslovenskih naroda, među kojima i Bugara.

Ko je bio Đura Daničić?

Rođen je 4. aprila 1825. kao Đorđe Popović. Bio je jedno od petoro dece u svešteničkoj porodici u Novom Sadu, danas glavnom gradu Vojvodine, koja je tada bila deo Austrougarske.

Školovao se u rodnom gradu i Požunu, današnjoj Bratislavi, uglavnom na mađarskom, nemačkom i latinskom jeziku.

Srpski narodni jezik učio je u porodici i iz Vukovih narodnih pesama, koje mu je otac redovno nabavljao, navodi se u biografiji na sajtu Novog Sada.

U Požunu je stekao znanje i slovačkog, poljskog, češkog i ruskog jezika i već tada počinje da prevodi.

Posle završene gimnazije, upisuje studije prava u Pešti 1844.

Naredne godine odlazi u Beč gde pod uticajem Vuka Karadžića počinje da se bavi srpskim i drugim slovenskim jezicima.

Kod Vuka se upoznaje sa mnogim uglednim savremenicima – Brankom Radičevićem, Ljubomirom Nenadovićem, knezom Mihailom Obrenovićem, kao i Petrom Petrovićem Njegošem.

Sreće se i sa znamenitim Hrvatima poput Ivana Mažuranića.

U mnoštvu muškaraca izdvaja se i vrlo učena ćerka Vuka Karadžića Mina, u koju je, kako kaže Dragica Kričković, iz Osnovne škole „Đura Daničić“ u Novom Sadu, bio zaljubljen.

„Sem ljubavi prema jeziku, pismu, narodu i njegovom izvornom stihu, tradiciji, u grudima mu je buktala i ona najsnažnija iskra prema ženi koja je bila i ostala najpoznatija kao Vukova kći Mina.

„U svoj toj ljubavnoj ludosti, nije bio sam, zajedno su je voleli, tu nedostižnu, daleku, a njihovom srcu, blisku ženu – Branko Radičević i Đura Daničić – svako na svom polju izuzetan poeta i naučnik“, kaže nastavnica u pisanom odgovoru za BBC na srpskom.

Dok joj je Radičević pisao stihove, nije poznato da li je Daničić prodobio njenu naklonost.

Daničić naredne godine napušta prava i posvećuje se leksikologiji, a priznati slavista Fran Miklošić mu postaje učitelj.

• Petar Drugi Petrović Njegoš – od totalnog uzdizanja do totalnog poricanja
• Da li je ćirilici potrebna zakonska zaštita
• Od „bolu me noge“ do „dis’ ti poš’o“ – različitosti obogaćuju srpski jezik
• Srpski jezik na fakultetima – potreba ili profit

Nosi ga vihor društva u kom se našao.

Dok se Evropa spremala za burne događaje i revolucije sredinom 19. veka, Sloveni unutar Habzburške monarhije su se bavili mahom duhovnom i jezičkom revolucijom.

Tad već uveliko traje Vukova borba za uvođenje narodnog jezika kao standardnog srpskog, koju sprovodi uz pomoć Slovenca Jerneja Kopitara.

U to vreme učen svet i crkveni velikodstojnici među Srbima, pre svih karlovački mitropolit Stefan Stratimirović, govorili sue slavenosrpskim i bili veliki protivnici Vukove reforme, navodeći da će koristiti „jezik govedara“.

Vuku su zamerali razne stvari – što je uzeo slovo j iz latinice, što je koristio ijekavski izgovor, ali i nepristojne reči koje su se našle u rečniku.

U tim burnim vremenima, Đura Daničić staje u Vukovu odbranu i polemiše sa piscem Jovanom Sterijom Popovićem, pod pseudonimom „Mladi Srbin iz Austrije“.

Ismevao je nerazumljivi jezik koji je Sterija koristio, prevodeći na latinski pojedine reči „da ga srpski čitalac razume“.

U polemikama se prvo potpisuje simbolično kao Đ. Jugović, a zatim kao Daničić, da se vidi da podržava Vukove Danice.

Od 1825. Vuk je objavio ukupno pet ovih godišnjih časopisa, a Danica je u to vreme bio drugi naziv za kalendar.

Prvo veliko naučno delo napisao sa 22 godine

U prestonici Habzburške monarhije i centru evropskih zbivanja sačekaće trijumf Vukove ideje.

Prvo veliko naučno delo, koje je napravilo prekretnicu u reformi srpskog jezika, Rat za srpski jezik i pravopis (1847), objavio je sa samo 22 godine.

Iste godine su objavljeni Vukov prevod „Novog zaveta“ na srpski, „Pesme“ Branka Radičevića i „Gorski vijenac“ Petra Petrovića Njegoša.

Ovo je bio pokazatelj da je Vukova reforma zaista zaživela i 1847. smatra se godinom Vukove pobede.

Tri godine kasnije, 1850. Daničić objavljuje prevod Starog zavjeta, koji se i danas smatra veoma uspešnim.

Jedan je od sedam potpisnika Bečkog književnog dogovora, koji je trebalo da formira srpskohrvatski književni jezik, odnosno da ujedini i približi jezik srpske i hrvatske književnosti.

Politika umešala prste

Jezičke reforme retko mogu da prođu bez političara.

U ovom slučaju politika se umešala i to dvostruko, navodi profesor Mario Grčević.

Austrijskoj jezičkoj politici bilo je u interesu da ujedini ljude koji govore bliskim jezicima, kako bi oni kao upravitelji „imali manje problema“.

„S druge strane, kroz reformu književnog jezika u Srba se pokušao izbiti uticaj iz Rusije, budući da se radi i pravoslavnim narodima, koji je bio veliki i eminentan“, kaže on.

Slavenosrpski koji su koristili učeni Srbi u Sremskim Karlovcima i ostatku Habzburške monarhije bio je verzija ruskog crkvenoslovenskog jezika koji nije bio standardizovan.

„Taj celokupuni uticaj koji je dolazio iz Rusije u austrijskim zamislima se hteo suzbiti i trebalo je napraviti koncepciju koja je ljudima prihvatljiva“, kaže Grčević.

U 18. veku Austrijanci su pokušavali da zabrane ćirilicu što je nailazilo na osudu i proteste.

Zato je trebalo naći drugačiji model.

U narednom stoleću na scenu stupa Jernej Kopitar koji je vodio austrijsku jezičku politiku i usmerio Vuka Stefanovića da stavlja narodni jezik u prvi plan.

„Nije njima bilo stalo da Srbi dobiju književni jezik blizak onome što narod govori, već da izbiju ruski element iz književnog jezika elite tog naroda.

„Paralelno, radilo su na tome da objedine pravoslavce u književnom jeziku sa katolicima“, ističe Grčević, koji između ostalog predaje istoriju hrvatskog jezika.

U tom kontekstu, ne čudi da su hrvatski intelektualci Josip Štrosmajer i Franja Rački 1866. pozvali Srbina Đuru Daničića da sarađuju.

„Oni pozivaju velikosrpskog ideologa, što je on do tada bio, ne zato što je bio zločest čovek već zato što je to bio diskurs u krugovima u kojima se on kretao“, rekao je Grčević.

Velikosrpska ideologija u jeziku označava shvatanje da je čitavo štokavsko narečje srpsko, od čega Daničić kasnije odustaje i u naslovu Rječnika su i srpski i hrvatski jezik.

Pre dolaska u Zagreb, Daničić je već imao zapaženu karijeru u Srbiji.

Iz Beča 1856. dolazi u Beograd, gde je postavljen za bibliotekara Narodne biblioteke.

Od 1857. do 1861. obavlja i dužnost sekretara Društva srpske slovesnosti, čiji je jedan od ključnih zadatak bilo usavršavanje jezika.

Tokom tih godina izabran je za profesora teorije i istorije književnosti, i filologije na beogradskom Liceju koji će kasnije prerasti u Veliku školu.

Tu je ostao do 1865, kada, zbog sukoba sa birokratskim administrativnim vlastima prelazi u poštansko odeljenje.

Koliko su jezičke istovremeno i političke igrarije pokazuje i to što je Daničića tokom boravka u Zagrebu finansijski pomagala Julija Hunjadi, prema istraživanjima profesora Grčevića.

Ova grofica iz mađarske plemićke porodice je 1853. postala srpska kneginja udajom za Mihaila Obrenovića.

Prema Grčeviću, ona je radila za mađarske, a verovatno i za bečke interese.

Sa Daničićem se upoznala još u mladosti, kada joj je on davao časove srpskog jezika.

• Ko sme da piše o Andriću
• Koje su najstarije gimnazije u Srbiji i kako su osnivane
• Srpskohrvatski živi u Italiji, iako njegove domovine nema već 30 godina
• Matica srpska – šta predstavlja najstarija nacionalna ustanova kulture

Šta je jezički doprinos Đure Daničića?

Kaa je reč o samom jeziku, gotovo da nema oblasti kojom se Daničić nije bavio.

Pisao je naučne radove iz istorije jezika, leksikografije, akcentologije, sintakse, a istraživao je i objavljivao staru srpsku književnost.

„Prvi gramatički opis srpskog jezika, onakvog kakvog danas poznajemo i koristimo, napisao je Đura Daničić u Maloj srpskoj gramatici, 1850. godine.

„Daničićeva dela Mala srpska gramatika i Oblici srpskog jezika poslužili su mnogo godina kasnije srpskim normativistima pri izradi normativnih gramatika srpskog jezika“, navodi Ivaniš.

Rad na rečnicima je važan deo Daničićeve biografije.

Vuku Karadžiću je pomagao u pripremi drugog izdanja Srpskog rječnika, kao i na izradi Rječnika iz književnih starina srpskih.

„Rječnik iz književnih starina srpskih opisao je leksiku iz srpske prošlosti, a Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, zamišljen kao rečnik u kome treba obraditi svu leksiku srpskih i hrvatskih pisanih spomenika od 12. veka do danas, predstavlja jedno od najznačajnijih dela iz oblasti istorijske leksikografije“, navodi Ivaniš.

Možda najvažniji doprinos Daničićev je u oblasti srpskih akcenata, gde je uveo pravila i četiri vrste akcenata koji se i danas koriste.

Jedan od primera reforme jezika vidljiv je u latiničnom pismu.

Dok je u ćirilici u potpunosti sprovedeno načelo da svaki glas ima posebni znak u latinici, to nije slučaj.

Mesto dvostrukih latiničnih lj, nj, đ, dž, Đuro Daničić je 1878. uveo posebne znake, ali je u upotrebi ostalo samo đ, umesto dotadašnjeg dj.

Angažman u Zagrebu

U Hrvatskoj mu se ponekad zamera što je iz rečnika izostavio kajkavsku književnost.

Daničić u Zagrebu nije bio strateg, nego izvođač radova, ističe Mario Grčević sa Sveučilišta u Zagrebu, dodajući da u ozbiljnim naučnim radovima nema takvih zamerki.

„Gostu u Zagrebu je bilo dato da sprovede nešto što se želelo.

„Nedostatak Akademijinog rečnika da je u određenoj meri kajkavski element mogao biti jače zastupljen, nije Daničićeva krivica, celo jezikoslovlje druge polovine 19. veka u tome je učestvovalo“, kaže Grčević.

Sami Hrvati kajkavci, (koji umesto reči šta ili što koriste kaj), napustili su kajkavsko narečje kao književni jezik u Zagrebu, dodaje profesor.

Oko Daničića se oformila filološka škola hrvatskih „vukovaca“, sledbenika Vukove jezičke ideje, koji su prihvatili fonetski pravopis, odbacujući morfološki pravopis.

Na primer, više nije bilo pravilno pisati podpredsednik, da se čuva koren reči ili morfeme, već se uvažavaju glasovne promene, u ovom slučaju jednačenje suglasnika po zvučnosti i nastaje potpredsednik.

Na poziv Vlade Srbije 1873. Daničić se vraća u Beograd da na Velikoj školi predaje narodni jezik.

Tu ostaje do 1877, kada ponovo, po odobrenju, odlazi u Zagreb da radi na istorijskom Rječniku srpskoga ili hrvatskoga jezika.

Udarivši temelje za izradu tog veoma važnog dela, umire 1882.

O danu smrti navodi se nekoliko datuma, zbog razlike u kalendaru 4. novembar, 5. novembar, 17. novembar.

Posmrtni ostaci su mu na Novom groblju u Beogradu.

Koliko ga se danas sećamo?

Njegovo ime nose mnoge škole i ustanove u Srbiji.

Jedna od njih je novosadska osnovna škola, osnovana 1960. godine, u kojoj kao profesorka srpskog jezika radi Dragica Kričković.

Dan škole im je rođendan Đure Daničića i redovno imaju priredbe njemu u čast, ali i sportske dane i likovne kolonije, kako bi generacije sačuvale značaj ovog jezičkog naučnika koji im može poslužiti kao putokaz.

„Misao Đure Daničića da se rat ne dobija samo na bojnom polju, već na svakom korisnom radu, podsticajna je svakog novog dana i deci i njihovim učiteljima“, kaže nadahnuto Kričković.

Možda će vas zanimati i ova priča

Pratite nas na Fejsbuku,Tweets by bbcnasrpskom
i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk