BBC News na srpskom
Jovan Cvijić, nauka i Srbija: Akademik koji je geografiju učio peške i na konju

07:58, 12. 10. 2021.

Jovan Cvijić, nauka i Srbija: Akademik koji je geografiju učio peške i na konju

Spomenik Jovanu Cvijiću u Akademskom parku u Beogradu, rad je srpskog vajara Ota Loga i podignut je 1994.

Neizostavni elementi učionica za geografiju osnovnih i srednjih škola širom Srbije su globus, karta i njegova slika na zidu.

Pomalo razbarušenih, ali upečatljivih brkova, u odelu sa mašnom ili kravatom, najveći srpski geograf - Jovan Cvijić, koji je ozbiljan trag ostavio i u svetskoj nauci, decenijama motri na đake.

Za života je ostavio nekoliko kapitalnih fizičkogeografskih i društvenogeografskih dela, bio je profesor Velike škole i Univerziteta u Beogradu, dva puta rektor, a od 1921. do smrti i predsednik Kraljevske akademije nauka, preteče Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU).

„Moje najbliže kolege i ja često se čudimo kako je Cvijić, u situaciji otežanih komunikacija i nedostatka tehničkih pomagala, uspeo da obiđe toliko terena i prikupi toliko podataka.

„I ne samo to, već i da ih sistematizuje i protumači na takav način i sa takvim promišljanjem i zaključcima za koje mislim da ih mi nikad ne možemo ni dostići", navodi u pisanoj izjavi za BBC na srpskom Jelena Ćalić, naučna saradnica Geografskog instituta „Jovan Cvijić" pri SANU.

Rani radovi nesuđenog medicinara

Jovan Cvijić je rođen u Loznici, 11. oktobra (29. septembra po starom, julijanskom kalendaru) 1865. godine.

Pojedini izvori tvrde, pozivajući se na matične crkvene knjige da je rođen 25. septembra, po starom kalendaru, odnosno 7. oktobra, po novom.

Otac mu je bio trgovac, majka iz ugledne porodice, domaćica i imali su još petoro dece.

Osnovnu školu i prve razrede gimnazije je završio u rodnom gradu, da bi potom školovanje nastavio, prvo u šabačkoj, a zatim u Drugoj beogradskoj gimnaziji.

Njegovi planovi za budućnost, posle maturiranja 1884, uopšte nisu podrazumevali dalje učenje geografije, već studije medicine.

Zbog toga se vratio u Loznicu u nadi da će pronaći novac za školovanje u inostranstvu.

Međutim, tamo ga je dočekalo prvo razočaranje jer opština nije imala dovoljno para da finansira njegovo studiranje u Beču, Pešti ili Parizu.

Izneverenih očekivanja Cvijić se vraća u Beograd gde sreće profesora geografije iz gimnazijskih dana - Vladimira Karića kome se požalio na nezavidnu situaciju.

Vidno oduševljen, profesor mu je predlažio da sluša studije geografije na Velikoj školi, preteči beogradskog Univerziteta, stavljajući mu na raspolaganje njegovu biblioteku, uz obećanje da će mu pomoći oko daljeg usavršavanja i studiranja u inostranstvu.

Tako je Cvijić 1884. zaplivao geografskim vodama i postao student Prirodno-matematičkog odseka pri Filozofskom fakultetu na prvoj visokoobrazovnoj ustanovi u Srbiji.

Tokom studija je napisao i prvi naučni rad Prilog geografskoj terminologiji našoj, kojim je u literaturu uveo brojne termine kojima se i danas naučnici služe.

„Ni danas mi nije jasno kako je on znao da Englezi, Francuzi, Španci imaju geografsku terminologiju, a da Srbija nema", govori za BBC na srpskom profesor emeritus Geografskog fakulteta u Beogradu, Stevan Stanković.

Das Karstphanomen

Posle dilomiranja Cvijić je godinu dana radio u Drugoj beogradskoj gimnaziji, da bi onda 1889, upisao doktorske studije u Beču.

„Zauzimajući se kod narodne vlasti, kod ministarstva prosvete i crkvenih dela, Vladimir Karić obezbeđuje Cvijiću stipendiju i odlazi u Beč", kaže profesor Stanković, autor biografije Cvijić - život i delo.

Na fakultetu je imao vrsne poznavaoce geografske nauke za profesore, među kojima se posebno izdvaja eminentni geomorfolog i klimatolog Albreht Penk, koji mu je vremenom postao veliki prijatelj.

Da se geografija pre svega uči na terenu, praktično, a ne samo u sobi nad knjigom, trudio se da pokaže kad god je mogao.

Tako je tokom studija, ali i letnjih raspusta i praznika, odlazio na brojne ekskurzije ne bi li prikupio građu za doktorsku disertaciju.

Neplanirano, odabrao je da piše o karstu, odnosno krasu - terenima na kojima su zastupljeni kraški oblici reljefa u vidu kraških polja, vrtača, uvala, jama, pećina i ostalog.

Oni nastaju hemijskim procesom rastvaranja stena, pre svega krečnjaka, pod uticajem vode.

„Ne mogu reći da sam iz Beograda pošao za Beč s namerom da Karst uzmem kao predmet svoje teze.

„Ali pošto sam od karsta prilično u Srbiji bio video, počevši od svoga mesta rođenja, zatim u selu Koreniti, po Jadru uopšte, zatim po Istočnoj Srbiji, na prvom mestu na Kučaju, vrlo je mogućno da je to nesvesno u meni bilo", napisao je Jovan Cvijić u autobiografiji.

Jelena Ćalić kaže da je sa terenskim izučavanjem krasa na doktorskim studijama krenuo iz istoimene regije u Sloveniji.

„Cvijić je proširio prostorni obuhvat vlastitih istraživanja na ceo prostor Dinarskih planina (Dinaridi) i na naučnim postavkama sistematizovao saznanja i podatke koje je prikupio", ističe geografkinja za BBC na srpskom.

Pored slovenačkog krasa, prikupljajući građu za doktorat, posetio je i kraške predele oko italijanskog grada Trsta - takozvani Tršćanski kras, hrvatsko poluostrvo Istru, Dalmaciju, Hercegovinu i druga mesta.

Doktorsku disertaciju na više od 100 strana pod imenom Das Karstphanomen, (Fenomen krasa), odbranio je krajem 1892. godine.

„Doživela je veliki uspeh i ubrzo je postala opšteprihvaćena u celom svetu kao osnov za definisanje naučne discipline pod nazivom karstologija", ističe Ćalić.

U prilog tome govore i pisma koja su stizala Cvijiću od naučne zajednice, od kojih se posebno izdvaja poruka škotskog geologa Arčibalda Gejkija koji je rad ocenio kao „zastavničko delo" nauke.

Posle objavljivanja ovog rada, navodi Ćalić termini - polje, ponor, uvala i dolina, postale su zvanični naučni termini u studijama karsta u celom svetu.

Muzej Jovana Cvijića — Tabla na fasadi Memorijalnog muzeja Jovana Cvijića, njegove nekadašnje kuće

Hej profesore

Po povratku u Srbiju kralja Aleksandra Obrenovića, marta 1893. postao je redovni profesor na beogradskoj Velikoj školi gde je predavao fizičku i geografiju Balkanskog poluostrva.

Entuzijazam nije jenjavao, pa je u junu iste godine osnovao Geografski zavod, preteču Geografskog fakulteta.

Profesorsku karijeru je nastavio i po osnivanju beogradskog Univerziteta 1905.

Tada je već na čelu monarhije bio kralj Petar Prvi Karađorđević, koji se u Srbiju vratio posle Majskog prevrata - krvavog državnog udara iz 1903. u kome je grupa nezadovoljnih oficira ubila kralja Aleksandra i kraljicu Dragu.

Godinu dana od otvaranja Univerziteta, pomogao je osnivanje Etnološkog seminara, čiji je naslednik današnje Odeljenje za etnologiju i antropologiju, na Filozofskom fakultetu.

„Cvijić je ponudio teorijski i metodološki okvir za buduća istraživanja, uspostavio mreže saradnika, zasnovao ključne publikacije, otvorio međunarodne kontakte...", navodi u pismenoj izjavi za BBC na srpskom profesor etnologije i antropologije Slobodan Naumović sa ovog odeljenja.

Dodaje da je sam pokrenuo i „odlučujuće oblikovao" procese profesionalizacije i institucionalizacije etnologije kao nauke, što su drugim sredinama obično radili veliki timovi stručnjaka.

Pored Geografskog zavoda, Cvijić je 1910. godine osnovao je i Srpsko geografsko društvo koje i danas postoji, a dve godine kasnije je pokrenuo Glasnik koji se još uvek štampa.

Geografski institut Jovan Cvijić — Zgrada u kojoj se nalazi Geografski institut „Jovan Cvijić" u centru Beograda

Po nauku, po zabitima i pustahijama Balkanskog poluostrva

Oko četiri decenije je Jovan Cvijić lutao po bespućima Srbije, Grčke, Makedonije, Bugarske, Slovenije i drugih balkanskih i evropskih zemalja u potrazi za materijalom koji će mu koristiti u daljim istraživanjima.

Olovka, papir i ponekad fotoaparat bili su njegovo oruđe na ekskurzijama po nepristupačnim terenima koje je uglavnom obilazio pešice ili na konju, često uz vojnu pratnju.

Profesor Stevan Stanković smatra da je na jednom takvom putovanju 1896, pomerio granice svetske nauke, kada je na planini Rili u Bugarskoj, otkrio tragove pleistocene glacijacije.

Glacijacija podrazumeva pojavu stalnog, snežno-ledenog pokrivača na Zemljinoj površini, dok je pleiostocen epoha, odnosno vremensko razdoblje u geološkoj istoriji Zemlje, kada je došlo do velikog zahlađenja.

Počelo je pre oko dva miliona godina i trajalo do pre desetak hiljada godina i deo je geološke ere kenozoik u kojoj i mi živimo.

Do tada je, naglašava Stanković, vladalo mišljenje da je ledeno doba zahvatilo samo Alpe, čije je lednike Cvijić imao prilike da vidi na ekskurzijama tokom studija.

„On ne veruje u to, odlazi na Rilu i pronalazi 32 cirka, udubljenja u kojima je za vreme ledenog doba bilo isto toliko lednika i prepoznaje 100 ledničkih jezera", ističe profesor.

Celokupna saznanja pretočio je u naučno delo Tragovi starih glečera na Rili.

Međutim, na putešestvijima su znale da ga zadese i neprijatnosti.

Stanković kaže da su 1901. prilikom merenja dubine na delu Skadarskog jezera, tada na granici između Crne Gore i Turske, Albanci zapucali na posadu, pogodivši prozore na lađi.

Neprijatno iskustvo je imao i sedam godina kasnije na terenskom istraživanju po Hercegovini, koja je tada bila u sastavu Austrougarske.

U Mostaru su njega i kolegu austrougarski žandarmi priveli i oteli mu film sa snimcima, dok su mu u Trebinju oduzeli sve beležnice i karte, a onda ga proterali u crnogorski Herceg Novi.

„Austrougarski đak Austrougarsku nije voleo, govorio je da ona iza sebe ima jaku Nemačku, koja je gura na jug, sa zadatkom da posvađa i razgazi narode Balkana kako bi ih lakše osvojila", navodi Stanković.

Određivanje granica posle Velikog rata

Tokom Prvog svetskog rata Jovan Cvijić i supruga Ljubica najduže su se zadržali u švajcarskom gradu Nojšatelu gde se geograf bavio naučnim radom, ali i organizovanjem pomoći srpskim učenicima i studentima u Švajcarskoj.

Po okončanju rata koje ga je dočekalo kao predavača na Univerzitetu u Sorboni, usledila je Mirovna konferencija održana na istom mestu, u Parizu, od januara 1919, do januara 1920.

Konferenciju su organizovale države pobednice u Prvom svetskom kako bi postigle mirovni sporazum sa poraženim Centralnim silama - savezom koji su činile Austrougarska, Nemačka, Turska, a od 1915. i Bugarska.

Učestvovala je i delegacija novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) koju je predvodio Nikola Pašić.

Formirana je i Istorijsko-etnografska sekcija, odnosno teritorijalna komisija, čiji je zadatak bio da razradi naučnu osnovu zahteva koje je delegacija iznosila na Konferenciji.

Jedno od glavnih pitanja bilo je i teritorijalno razgraničenje među državama, a Jovan Cvijić, predsednik komisije, odigrao je jednu od važnijih uloga.

Sistemom etnografskih karata i na osnovu naučnog saznanja Cvijić je, navodi profesor Stanković, „određivao ili se trudio da definiše" granice nove države.

„Ponegde je uspeo, ponekad je bio razočaran, ali o tim pitanjima, kako i on sam kaže, odlučivali su ipak političari i velike sile", ističe profesor.

Međutim, kaže da je zahvaljujući Cvijiću država dobila Banat i „lepo trasiranu granicu prema Rumuniji", kao i deo Dalmacije, iako su Italijani insistirali da je „Jadransko more njihovo sa svih strana".

Jelena Ćalić sa Geografskog instituta „Jovan Cvijić" navodi da je etnografske karte Balkana izradio 1918. na zahtev Američkog geografskog društva, baš za potrebe Mirovne konferencije.

Učestvovao je i određivanju granice sa Austrijom, gde je presudio Koruški plebiscit, referendum u gradovima Celovec (Klagenfurt) i Biljak (Filah).

Održan je 10. oktobra 1920. i odlukom većine, izglasano je priključenje Austriji.

Antropogeografija, etnologija, antropologija

Pored nemerljivih zasluga na polju fizičke geografije, Jovan Cvijić je ostavio veliki doprinos i u društvenoj geografiji.

Najzapaženija su njegova dela iz antropogeografije - naučne discipline koja proučava odnose između prirodne sredine i čoveka, pitanja geografskog razmeštaja ljudi, kulturnih i privrednih odlika prostora.

Jelena Ćalić kaže da je Cvijić „razvio sopstveni, originalni metod antropogeografskih proučavanja", dok je za ovu naučnu disciplinu govorio da proučava „uticaj celokupne prirode na tvorevine ljudske i osobine duha narodnog".

Kapitalno antropogeografsko delo Balkansko poluostrvo (La Péninsule Balkanique) objavio je na francuskom jeziku 1918. tokom boravka u Parizu gde je predavao na Sorboni.

Cvijićevo nasleđe u oblasti etnologije i antropologije je, smatra profesor Slobodan Naumović sa Filozofskog fakulteta, „u nekim trenucima uzdizano do neba", a u drugim „bacano u prašinu i ideološki proskribovano (žigosano)".

Prema njegovom mišljenju, treba ga pre svega posmatrati kao izvor inspiracije i postaviti ga u kontekst savremenih globalnih tokova u društvenim i humanističkim naukama.

Naumović smatra da naučno pitanje od najvećeg značaja, iz današnje perspektive, predstavlja Cvijićevo bavljenje problemom migracija.

„U slučaju migracija, danas je vidljivo da Cvijić nije dovoljno pažnje posvetio razmišljanju o njihovim pokretačima, a nije bio dovoljno zainteresovan (a možda ni svestan) ni njihovog nadnacionalnog i globalnog karaktera.

„Cvijić je u migracijama prepoznavao pojavu lokalnog ili regionalnog značaja, a njihove puteve suviše kruto povezivao sa odlikama lokalnog reljefa", navodi profesor.

To je, dodaje, možda imalo smisla u vremenskim okvirima do sredine 19. veka, ali ne i posle toga, kada počinju da se grade železničke i putne mreže.

Takođe, može da mu se zameri i to što nije dovoljno pridavao značaja procesima modernizacije, industrijalizacije i urbanizacije, čiji su uticaji već bili vidljivi u vreme kada je pisao, čak i u „relativno nerazvijenim sredinama".

Kritike na račun Cvijića

Pojedini rezultati i zaključci Cvijićevih istraživanja kako tada, tako i danas, nailaze na kritiku dela naučne zajednice, a ima i onih koji ih smatraju prevaziđenim ili netačnim.

„To je i normalno i očekivano u naučnom svetu, uzevši u obzir i vremensku distancu.

„Međutim, ove ograde se ipak odnose na relativno mali procenat njegovog ukupnog rada, dok za veliku većinu rezultata možemo da kažemo da i danas doživljavaju potvrde i odobravanje", navodi Jelena Ćalić.

Antropolog i etnolog Slobodan Naumović kaže da iz današnje perspektive mnoge Cvijićeve teorijske postavke i rezultati istraživanja deluju prevaziđeno, što je slučaj sa većinom autora koji su se tada bavili naukom.

„Ali ako se stvari gledaju iz perspektive ondašnje evropske, pa i svetske nauke, postaje jasno da je Cvijić bio vodeći autoritet na polju više prirodnih i društvenih nauka, što je izuzetan rezultat, koji i danas može da služi kao primer", ističe profesor.

Na oštre kritike nailazi njegovo učenje o „psihičkim tipovima", koje, navodi Naumović, francuski istoričari na koje je izvršio značajan uticaj nazivaju mentalitetima.

Posebno se govori o dinarskom tipu, odnosno njegovoj ideologizaciji, ali i o nipodaštavanju i „rasističkim tonovima u pojedinim ocenama" drugih tipova.

„Kritike sa najviše osnova polaze od očevidnih nedostataka u Cvijićevom istraživačkom metodu - mnogo toga je rezultat ličnih opažanja, ponekad čak i usputnih, a ne dosledne primene jasno definisanih postupaka i merenja", objašnjava Naumović.

Smatralo se, dodaje, da su njegove ocene tipova bile politički i ideološki motivisane, te da su težile „uspostavljanju ili održavanju srpske dominacije u jugoslovenskom okruženju preko favorizovanja dinarskog tipa i njegovih intelektualnih i političkih potencijala".

„Istina je da je Cvijić u datom stanju stvari, video temelj i garanciju političkih projekata koje je zastupao, i da je smatrao da glavni nosioci takvog projekta mogu da budu upravo Dinarci", navodi Naumović.

Međutim, kaže da je geograf bio i „oštar kritičar mana" koje je uočavao kod ovog tipa o čemu je „otvoreno i bespoštedno govorio i pisao".

Pisao je i o uticaju geografske sredine na etnopsiholoških karakteristika stanovništva, ali je priznavao i uticaj kulture, migracija, ekonomskih procesa i mnogih drugih faktora na oblikovanje tih osobina.

„Verovao je u prosvetiteljsku ulogu institucija poput škola, univerziteta i akademije, i zastupao načelo odgovornosti intelektualne elite za otklanjanje nedostataka, napredak i razvoj nacionalne zajednice", zaključuje Naumović.

Iako su ga neki smatrali nacionalistom, profesor Stanković kaže da nikada nije zapostavljao nauku i da je uvek „stavljao pre države".

Cvijićeva — Jedna od poznatijih beogradskih ulica nosi ime po geografskom velikanu

Nasleđe velikog geografa

Stevan Stanković kaže da je Cvijić iza sebe ostavio oko 10.600 strana knjiga, ispisanih na više jezika.

Njegova kapitalna dela su geomorfološko Karst. Geografska monografija, antropogeografsko Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje i Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbijeu tri toma.

Jelena Ćalić tvrdi da u Srbiji gotovo da ne postoji geografska publikacija da nije citirano neko od Cvijićevih dela.

Tako je i na međunarodnom nivou, što je, navodi, dodatno pospešio prevod „Karsta" na engleski jezik 2005. u okviru publikacije SANU.

Do tada su prevođeni samo ključni delovi direktno sa nemačkog, takođe citirani.

Grob Jovana Cvijića — Grobnica Ljubice i Jovana Cvijića u Aleji velikana na beogradskom Novom groblju, simbolično je posipana kamenčićima

A kako ga se danas seća Srbija?

Profesor Stanković tvrdi da u Srbiji postoji 10 škola i jedna u Republici Srpskoj koje nose Cvijićevo ime.

Najviši vrh planine Rudnik zove se Cvijićev vrh, dok je biolog Nedeljko Košanin nazvao cvet po njemu - crocus cvijicii.

Kuća u kojoj je živeo sa suprugom Ljubicom u Beogradu danas je memorijalni muzej, a nedaleko odatle se nalazi i jedna od najpoznatijih prestoničkih ulica - Cvijićeva.

Od 17. septembra 2004. u opticaju je i zelenkasta novčanica sa njegovim likom na kojoj se nalazi čuvena etnografska karta.

Na centralnom mestu u Akademskom parku, na beogradskom Studentskom trgu od 1994. stoji njegov spomenik, dok su u rodnoj Loznici podignuta dva.

U rodnom gradu, dugi niz godina, oko njegovog rođendana - 11. i 12. oktobra, održava se naučno-kulturna manifestacija „Cvijićevi dani" koja okuplja profesore, nastavnike, predavače i učenike.

Organizatori događaja Centar za kulturu „Vuk Karadžić" pre nekoliko godina realizovao je i projekat virutelnog muzeja posvećenog njihovom sugrađaninu.

Njemu u čast od 1961. godine Geografski institutu pri SANU, nosi ime „Jovan Cvijić".

Umro je 16. januara 1927. i sahranjen je u Aleji velikana na beogradskom Novom groblju.

Pratite nas na Fejsbuku i Tweets by bbcnasrpskom . Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]