Austrijski planovi i osmanski pečat – niški arhitekta o novim saznanjima izgradnje Tvrđave

Strateški položaj Niša i potrebu da se tu izgradi Tvrđava u današnjoj formi, pre Turaka uvideli su Austrijanci, koji su nakon osvajanja Niša počeli sa izgradnjom Tvrđave krajem 17. veka, otkrića su niškog arhitekte Zorana Čemerikića. Ističe da je današnji izgled Tvrđave prvobitno prikazan na austrijskoj mapi iz 1690. godine, zbog čega postavlja hipotezu da su Turci “samo” izvođači radova, a ne projektanti.

Povod Čemerikićevog predavanja u prostorijama Društva arhitekata Niša i njegovih istraživanja radova na niškoj Tvrđavi bio je italijanski plan iz 1719. godine , koji pokazuje da je Tvrđava do izgradnje današnje forme imala oblik trougla sa 7 bastiona, međutim, arhitekta otkriva austrijski plan iz 1690. godine koji pokazuje formiran višestrani poligon, kakvu formu Tvrđava ima iz 1723. godine kada su je Otomansko carstvo zvanično završilo.

Generalno, na osnovu pisanih podataka, ali ne i planova, jer ih do tada nije bilo, može se reći da je to što je predstavljalo nišku Tvrđavu do 1689. godine bilo mešavina raznih ostataka kamenih zidova sa zemljanim i drvenim odbrambenim formama. Oni se svode na konstataciju da su od nekadašnje Tvrđave ostali razni delovi zidina, svodova i slično – navodi arhitekta.

Nakon što su osvojili Niš u Prvom austro-turskom ratu koji je trajao od 1682. do 1690. godine, Čemerikić navodi da postoji austrijski dokument koji opisuje zatečenu situaciju u Nišu, te dodaje da je tadašnji princ Ludvig Badenski naredio popravku zatečene Tvrđave i izgradnju novog utvrđenja.

Austrijanci u Nišu ostavljaju generala Pikolominija da ga učvrsti i naoruža i da uredi srpsku vojsku, a oni vrše vojne operacije prema Dunavu, Pirotu, Prokuplju, Skopljui Prizrenu. Međutim, kod Kačanika su pretrpeli poraz i počeli da se povlače ka Nišu. Pikolomini umire i Badenski postavlja generala Veteranija za glavnokomandujućeg, a iz Beča je uzalud naređivano da se Niš brani po svaku cenu, ali to je bilo nemoguće – navodi Čemerikić.

Niš je pod austrijskom komandom bio svega godinu dana, a Čemerikić ističe da su u tom periodu izgradili dva jaka bastiona koji su predstavljali nišku Tvrđavu. Nakon ponovnog osvajanja Niša od strane Otomanskog carstva, prema rečima Zorana Čemerikića, sultan Sulejman II odlučuje da učvrsti svoje položaje i nalaže izgradnju tvrđave po Vobanovom sistemu.

Mada su bili odlični neimari, nije poznato da su oni poznavali Vobanov sistem i još negde ga primenjivali. To je bilo evropsko dostignuće, usavršeno razvojem novog naoružanja i primenjivano u mnogim gradovima daleko od osmanskog carstva. Turci su osvojene srpske srednjovekovne gradove, manje ili više rušene, popravljali i dorađivali, koristeći ih uglavnom u zatečenom stanju. Možemo da pretpostavimo da su dovedeni neimari sa strane, Italijani ili Francuzi, koji su vodili posao, mada ima i drugih podataka – kaže niški arhitekta.

Iako završena 1723. godine, niška Tvrđava nije ispunila svoju nameravanu ulogu, jer je 1737. godine u Drugom austro-turskom ratu Niš i Tvrđavu osvojila austrijska armija, koja je, prema rečima Čemerikića, izvela dodatna utvđenja. On navodi i mogućnost da su ti događaji bili orkestrirani od strane Turaka, kako bi Austrijanci, dodatno poboljšali radove na odbrani.

Zbog svog strateškog položaja, ovaj arhitekta ističe da je u Nišu oduvek postojalo neko utvrđenje, te sa sigurnošću ističe da su mnogi ostaci još iz ranohrišćanskih perioda i dalje ispod same Tvrđave.

Kao primer navodi da su tokom izgradnje Glavne autobuske stanice u Nišu otkopani masivni zidovi, koji su upućivali na vizantijski period, ali da su ponovo zakopani.

Zaključio je Čemerikić da niška Tvrđava krije mnoge tajne, koje još uvek nije moguće sa sigurnošću temeljiti, već da će biti potrebna detaljna istraživanja, ali navodi da bi za početak istraživanja bilo dobro rekonstruisati Vidin kapiju i Jagodin-malsku kapiju, te izgraditi pešački most koji bi povezao Tvrđavu sa levom stranom Nišave i time turistički potencijal niškog utvrđenja bio još veći.