Badnji dan – dan za porodicu i pomirenje

Služenjem liturgija u crkvama, paljenjem badnjaka i okupljanjem oko posne trpeze, pravoslavni vernici danas slave Badnji dan. Njime se, prema verovanju, najavljuje Hristovo rođenje kao jedan od najvažnijih hrišćanskih praznika.

Badnji dan predstavlja poslednji dan četrdesetodnevnog božićnog posta. Prema tradiciji, danas se seče i pali badnjak – mlado hrastovo ili cerovo drvo koje, prema crkvenom verovanju, simbolizuje ono drvo koje je Josif založio u pećini kada se rodio Hrist.

Nekada su običaji nalagali da se badnje drvo seče u šumi pre izlaska sunca, i to su radili domaćini sa muškim potomcima. Badnjak se uveče unosio u kuću i palio u ognjištu, čime se označavao kraj Badnje večeri i uvod u Božić. Sto se iznosio i večeralo se na podu, na slami poput one na kojoj se, prema verovanju, rodio Hrist.

Danas u gradovima vernici uglavnom na pijacama kupuju badnjak i malo slame, koja se sada stavlja pod sto. Pošto ognjišta više nema, paljenje badnjaka se uglavnom organizuje u crkvenim dvorištima.

Ipak, na trpezama se i sada obično mogu naći riba i druga posna jela, ali i med, suvo voće, orasi i jabuke. Prema crkvenom kalendaru, Badnji dan je poslednji dan božićnog posta kada bi trebalo jesti hranu spremljenu na vodi.

Stara verovanja kažu da večera treba da protekne u tišini i molitvi, a svi koji su se u toku godine svađali, na današnji dan bi trebalo da se pomire.

---

Rituali za Badnjak spoj paganskog i hrišćanskog

Mnogi hrišćanski običaji i rituali, uključujući i rituale za današnji praznik, u hrišćanstvo su, prema nekim naučnim tumačenjima, ušli iz paganske slovenske religije.

Kulturolog Sreten Petrović u svojoj studiji “Sistem srpske mitologije” navodi da su “slava, Badnjak, Božić, božićni i slavski kolač, dokazi isprepletenosti neznabožačke i hrišćanske vere kod Slovena”. Kako kaže, pravoslavna crkva ne samo da nije dirala paganske običaje, nego ih je obilato prisvojila i dala im svoju hrišćansku interpretaciju”, jer je bilo “gotovo nemoguće” iskoreniti veru u bogove prirode.

Tako Petrović objašnjava da je, recimo, loženje badnjaka simbolično rađanje novog sunca i novog ciklusa obnavljanja prirode, jer i Badnji dan dolazi nakon zimske kratkodnevnice, nagoveštavajući sve duže i toplije dane. 

Badnjak se dovodi u vezu sa verovanjem o suncu. On je, dakle, supstitucija boga Sunca, odnosno božanstvo naročite vrste, koje se spaljuje da bi opet oživelo. To je neka vrsta idola čija se snaga svake godine mora obnoviti, kao što se to dešava i sa suncem – piše Petrović.

Pored toga, kaže Petrović, rituali u toku Badnje večeri ukazuju na to da je ovaj praznik povezan i sa kultom pokojnika. Recimo, prema animističkom narodnom verovanju, duše umrlih borave, između ostalog, u uglovima kuće, zbog čega se na Badnji dan u sva četiri ugla sobe bacaju orasi kao žrtva dušama predaka, a koje niko od ukućana ne sme jesti. 

Takođe, bogovima se, kaže, prinosi žrtva time što im se “darovi u hrani” stavljaju na slamu, na trpezu koja zato treba da bude što bogatija. Isti običaj se poštuje i na grobljima u vreme zadušnica kada se hrana ostavlja na zemlju ne bi li joj mrtvi lakše pristupili.

I sama badnja večera mora da bude tiha, kako se ne bi oterale duše predaka koje se tada, prema verovanjima, nalaze za trpezom.