Godišnjica atentata u Marseju – trg u Nišu kome je vraćen naziv po kralju i tenk koji je srušio prvi spomenik

Monumentalni spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću, koji je ubijen na današnji dan, 9. oktobra 1934. godine u Marseju, predstavlja impozantan deo identiteta Niša, a njegova istorija obeležena je mnogim prepravkama, rušenjima i obnovama. Prema podacima istoričara Bobana Jankovića spomenik iz 1939. godine tenkom je srušila nova komunistička vlast 1945. godine, da bi skoro 60 godina kasnije spomenik bio izliven ponovo, kada je i trgu vraćen naziv po ubijenom kralju.

Nakon ubistva kralja Aleksandra Karađorđevića u Marseju, u Nišu je, kao i u ostatku države, bila proglašena višednevna žalost, koju su pratile okačene crne zastave po celom Nišu.

Istoričar i arhivista Boban Janković ističe da su sva dokumenta, akti i poštanske marke imale crne ivice, po kojima znaju da kada vide takve dokumente da su iz perioda nakon ubistva kralja Aleksandra.

Prvi put otkriven i osvećen na kraljev rođendan 1939. godine, te da su na otkrivanju i osveštenju spomenika prisustvovali državnici i crkveni verodostojnici, a trg na kome je postavljen tada je preimenovan u Trg kralja Aleksandra I Oslobodioca. Otkrivanje spomenika i crkvenu službu 1939. godine izvršio je patrijarh Gavrilo, mitropolit zagrebački Dositej, koji je nedugo pre toga bio niški mitropolit. Otkrivanju spomenika prisustvovali su i timočki, braničevski i nišavski episkopi. Takođe, nakon ubistva kralja Aleksandra otkriven je spomenik Narodnim oslobodiocima Niša, kome je i sam kralj trebalo da prisustvuje – kaže Janković.

Prvobitni spomenik kralju Aleksandru koji je bio visok četiri i po metara, postavljen na postument visine 7 metara i težine 3,3 tone, napravio je jedan od najistaknutijih vajara između dva svetska rata Rade Stanković. Spomenik je prema podacima niškog Istorijskog arhiva neposredno nakon oslobođenja Niša u Drugom svetskom ratu zakačen za tenk i srušen.

Stariji ljudi koji su svedočili tom rušenju rekli su da je spomenik na trgu bio zakačen za tenk i na taj način smaknut sa postamenta. Spomenik je potom izliven ponovo. Manje poznata informacija je da je bista poprsja kralja Aleksandra koja se nalazila u Niškoj Banji, takođe porušena – kaže istoričar Boban Janković.

Spomenik je ponovo izliven i postavljen na istom mestu, 7. decembra 2004. godine, a spomenik su otkrili tadašnji gradonačelnik Niša Smiljko Kostić i prestolonaslednik Aleksandar Karađorvević.

Da li je novi spomenik istovetan prvom, ne postoje pouzdane informacije, ali sudeći po slikama koje posedujemo, rekao bih da jeste. Razlike ukoliko postoje, mogu biti samo u određenim detaljima – ističe Boban Janković.

Nakon što je spomenik ponovo postavljen 2004. godine i trg je ponovo poneo naziv po kralju Aleksandru. Do tada, kako Janković kaže, trg je nekoliko puta menjao nazive.

Tokom osmanske vladavine trg se zvao Arnaut pazar, što na turskom znači “Albanska pijaca”. Od oslobođenja Niša trg dobija naziv po knezu Mihajlu Obrenoviću, da bi kada je postavljen spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću, trg bio nazvan po njemu. Od 1946. godine bio je Trg JNA, od 1992. godine Trg Vojske Jugoslavije, pa potom i Trg Vojske. Od 2004. godine vraćen je naziv iz 1939. godine – kaže Janković.

Istoričar Janković navodi da je kralj Aleksandar Karađorđević boravio u Nišu prilikom osvešćenja spomenika na Čegru, kada je na tom mestu posadio lipe.

Međutim, Boban Janković navodi da kralj Aleksandar nije često obilazio jug Srbije, a da je, verovatno, razlog taj što je njegov brat Đorđe Karađorđević bio zatočen u duševnoj bolnici u Gornjoj Toponoci.

Atentat na kralja u Marseju izvršio je pripadnik Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije Vlado Černezomski, uz pomoć hrvatskih ustaša. Tom prilikom ranjen je i Luj Bartu, koji je lakše ranjen u ruku, ali je usled neadekvatne medicinske nege iskrvario i preminuo.

Janković ističe da se nakon ubistva kralja u Francuskoj, prepričavalo da su poslednje reči kralja bile “čuvajte mi Jugoslaviju”, dok ističe da postoje podaci da je izgovorio “i prijateljstvo sa Francuskom”, ali da je malo verovatno da je toliko dugu rečenicu mogao da kaže, s obzirom da je sa četiri metaka bio smrtno ranjen.

Podsetimo, rekonstrukciju parka na Trgu kralja Aleksandra Ujedinitelja kasni više od pola godine, a niko od nadležnih ne daje informacije zbog čega radovi još nisu završeni, a Nišlije koje tuda prolaze već komentarišu izgled parka, koji je, iako nezavršen, prvi dobio kante za pseći izmet. Rekonstrukcije parka kod trga košta više od 40 miliona dinara.