Iz kuće bega Đakovija do ustanove koja je opismenila Nišlije – 145 godina Prve gimnazije „Stevan Sremac“

Svega 10 meseci od oslobođenja Niša od Turaka 1878. godine, ukazom kneza Milana Obrenovića, 1. oktobra te godine počela je sa radom prva niška Gimnazija u privatnoj kući bega Đakovija u Jeronimovoj ulici u Nišu, koji je, prema tadašnjem popisu, od 12.801 stanovnika, imao 1.915 pismenih muškaraca i 73 pismene žene.

Povlačenje Turaka i njihovih školovanih ljudi, kao i težnja Srbije da se što pre okrene i uhvati korak sa tadašnjom modernom Evropom, kao i sam privredni i kulturni napredak zahtevao je opismenjavanje i pokretanje brojnih grana u drugom po značaju gradu Kneževine Srbije, što nije bilo moguće sa velikim brojem nepismenih i nekvalifikovanih radnika i šegrta u Nišu i okolini, pa je pokrenuto otvaranje Prve niške Gimnazije.

Prve godine rada formirana su dva odeljenja sa 48 učenika, a već naredne školske godine, sa povećanjem broja đaka i predavača, Gimnazija počinje da radi po sedmorazrednom programu, a jedan od 5 predavača bio je i Stevan Sremac, koji je postao i prvi delovođa prve gradske čitaonice, a u čiju čast od 1951. godine Gimnazija nosi njegovo ime.

Značaj Gimnazije za razvoj Niša i okoline u tom periodu ogleda se i u uticaju predavača i učenika na začetak brojnih institucija, što navodi i R. Petrović u knjizi Prva muška gimnazija 1878-1968, najpre gradske čitaonice, a potom Sremac i njegove kolege Stevan Nikšić, Henrih Liler i Spira Kalnik, zajedno sa glumcem Mihajlom Dimićem i učiteljem iz Sićeva Miloradom Petrovićem 1887. pokreću prvo pozorište Sinđelić.

1894. godine profesori Gimnazije pokrenuli su i osnivanje Niške gradske biblioteke u kući koju je za te potrebe zaveštao episkop niški Jeronim Jovanović. Profesori Gimnazije začetnici su takođe časopisa Gradina.

---

U nedovršenoj zgradi ratne bolnice, Ministarstvo prosvete, požar…

Nastava jedne od najstarijih srpskih Gimnazija od osnivanja izvodila se u privatnim kućama i drugim zgradama, a 1903. je na konferenciji građana u hotelu „Evropa“ odlučeno je da se nova zgrada izgradi na placu Mithad-pašine zanatske škole u današnjoj Ulici vožda Karađorđa. Temelj je osveštan 1912, a radovi su zbog rata prekinuti 1914. godine.

U nedovršenu zgradu smešta se Moskovska hirurška vojna bolnica, ali i do 1915. Ministarstvo prosvete, dok je za vreme bugarske okupacije u zgradi Gimnazije bila austrijska vojna bolnica. U nedovršenu zgradu đaci se vraćaju 1919, ali nakratko jer je u požaru 5. septembra 1920. sve potpuno izgorelo do zidova.

Zgrada je obnovljena i školovanje u njoj nastavljeno od 1922. godine.

---

Od Sremca do Ljubiše Samardžića

Jedan od najznačajnijih osnivača i predavač Prve niške Gimnazije po kome ona i danas nosi naziv bio je Stevan Sremac koji je deo svog radnog veka proveo u Nišu.

Đak ove Gimnazije koji je maturirao 1890. godine bio je i jedan od najpoznatijih kompozitora i predstavnik srpske klasične muzike Stanislav Binički, kao i lekar Milan Petrović. Poznati pesnik Branko Miljković takođe je bio njen đak i u vreme njegovog školovanja 1952. godine mu je objavljena i prva pesma u beogradskom listu Zapisi. Đaci su bili i njegove kolege pesnici Dimitrije Milenković i Gordana Todorović iz Drajinca kod Svrljiga, kao i poznati slikar Bora Baruh.

Neki od znamenitih učenika bili su i Nikola Uzunović, u dva navrata predsednik Vlade Kraljevine Jugoslavije, zatim Dragiša Cvetković, gradonačelnik Niša i premijer Kraljevine Jugoslavije, Svetislav Milosavljević, ministar saobraćaja Vlade Kraljevine Jugoslavije, akademik Ninoslav Radovanović, jedan od najpoznatijih srpskih kardiohirurga, glumac Ljubiša Samardžić i mnogi drugi.

Prva niška gimnazija „Stevan Sremac“ nosilac je „Vukove nagrade“ i nagrade Grada Niša „11. januar“, stoji na sajtu Gimnazije.