Kako su nacisti zauzeli Niš 9. aprila 1941.- šta kažu nemački izvori i arhivi

Izviđački delovi i prethodnica nemačke 11. oklopne divizije ušla je na današnji dan, 9. aprila 1941. godine oko 10 sati u Niš i potom izbila na Moravu gde je kod Mramora i Klisure zauzela neoštećene mostove. Tenkovi iz sastava borbene grupe „Ribel“ ušli su u Niš oko 12 sati, a do večeri se prikupio ostatak divizije. Istoričar Igor Rakić otkriva malo poznate i teško dostupne izvore iz nemačkih arhiva kako bi rekonstruisao događaje iz ugla agresora.

Nemačka invazija „Direktiva 25“ ili Aprilski rat operacija je koja je počela 6. aprila 1941. godine i bio je to početak Drugog svetskog rata na teritoriji Jugoslavije.

Munjevito se odvijao napad na Jugoslaviju, a među ključnim tačkama nemačkog prodora nalazio se i grad od strateškog značaja na jugoistoku zemlje – Niš.

O ovom događaju mnogo toga je već napisano iz domaće perspektive, ali malo poznate i teško dostupne izvore iz nemačkih arhiva donosi istoričar Igor Rakić koji priča o tome na koji su planovi agresora bili, na kakve su prepreke naišli i kako su videli otpor jugoslovenske vojske.

Rat je počeo 6. aprila, ali je na jugoslovensko-bugarskoj granici kod Caribroda (današnjeg Dimitrovgrada) uglavnom bilo mirno i zabeleženi su manji okršaji i izviđačke akcije s nemačke strane.

U ranim jutarnjim satima 8. aprila 1941. godine, nemačka 11. oklopna divizija započela je pun napad, kao deo šireg nemačkog napada poznatog kao operacija „Strafgericht“ (Strašni sud). Otpor Nemcima je pružala jugoslovenska Toplička divizija iz sastava 5. armije koja je branila tzv. nišavski pravac, od Sofije ka Nišu, a koji je išao dolinom reke Nišave. Nemačke snage planirale su da dolinom reke Nišave, preko Pirota i Bele Palanke, zauzmu Niš i da time preseku dolinu reke Morave i eventualno povlačenje jugoslovenske vojske ka Grčkoj i stvaranju novog Solunskog fronta kao u Prvom svetskom ratu – priča Rakić.

Na početku sukoba videla se u praksi primena nemačke doktrine Führung und Gefecht der verbundenen Waffen, komandovanje i borba sadejstvom različitih rodova vojske, koncept na koji jugoslovenska vojska nije mogla da odgovori.

Bile su to dve različite filozofije ratovanja: nemačke, koja je tražila prilagođavanje situaciji, i jugoslovenska, koja je bila statična i bez mogućnosti da se prilagodi. Srž nemačkog ratovanja, koja je poznata kao „blickrig“, ogledala se u brzom prodoru tenkova, prilagođavanju situaciji i samostalno donošenje odluka komandanta na terenu, kao i bliska saradnja različitih jedinica i njihovo sadejstvo – dodaje Rakić.

Jugoslovenska vojska, utemeljena na tradicijama srpske vojske, posle 1918. godine je napustila doktrinu ofanzivnog ratovanja koji je do tada imala srpska vojska, a koji je upravo akcenat stavljao na decentralizovanom komandovanju tj. na tome da oficiri na terenu sami donose odluke i deluju u skladu s situacijom. Umesto toga, kaže Igor Rakić, jugoslovenska vojska usvojila je francusku doktrinu defanzivnog ratovanja.

Nemački napad je predvodila borbena grupa „Ribel“ koja je bila deo 11. oklopne divizije. Ona nije bila sastavljena samo od tenkova ili pešadije, već je kombinovala i druge rodove poput inžinjerije ili artiljerije, a na direktnoj vezi je bila sa nemačkim vazduhoplovstvom koje je vršilo izviđanje iz vazduha i dejstvovalo onako kako mu narede oficiri koji su bili na terenu i imali jasnu sliku za razliku od štaba divizije koji je bio u pozadini. Na jugoslovenskoj strani problem je predstavljao prekid veza, ali i brzina kojom se odvijao nemački prodor što je dovodilo do toga da naređenja koja izdaje štab 5. armije smešten u Niškoj banji budu zastarela jer se situacija menjala iz časa u čas. Ovo je i doprinelo da brojni delovi jugoslovenske vojske budu odsečeni jer nisu ni znali da je nemačka vojska već duboko zašla u njihov poredak – dodaje.

Nemačka vojska je na granici naišla na brojne prepreke i minirane puteve, ali je bila pripremljena za sve to jer je pre napada izdato obaveštenje svim jedinicama da očekuju masovno zaprečavanje terena na granici.

Kako bi prevazišli ove probleme, iza nemačkih tenkova odmah su se kretale i jedinice inžinjerije koje su pod vatrom gradile mostove ili uklanjale mine. Interesantan je podatak da je jedan od glavnih problema Nemaca bila loša putna infrastruktura i mostovi. S obzirom na to da je jugoslovenska vojska očekivala da nemačke snage napreduju glavnim putevima, zbog masovne primene oklopnih jedinica, da bi izbegle otpor, nemačke snage su koristile zaobilazne puteve koji su bili blatnjavi i bez čvrste podloge koja je mogla da izdrži kretanje motornih vozila. Loše vreme koje je pratio sneg i ledena kiša učinili su svoje, pa su blatnjavi putevi bili prohodni samo za guseničare, ali ne i za točkaše. To je doprinelo da kolona za snabdevanje municijom i gorivom bude u zaostatku i da se zbog nje napad tenkova zaustavi zbog popune gorivom – priča Rakić.

Komandantu 11. oklopne divizije Ludvigu Krivelu za oko je zapalo i stanje jugoslovenskih mostova koji, čak i što nisu oštećeni, nisu mogli da posluže za prelazak tenkova i teških vozila artiljerije i inžinjerije.

Zato je svaki neoštećeni most morao da bude dodatno ojačan kako bi preko njega mogao da se odvija nemački prodor. Nemačke snage su napredovale brzo, a otpor jugoslovenske vojske bio je na pojedinim mestima i često neorganizovan. Tokom prvog dana napada pali su Dimitrovgrad i Pirot. Nemačke jedinice su reorganizovane, a taktička grupa „Ribel“ dobila je zadatak da nastavi prodor ka Nišu. Nemačke kolone su se suočavale sa problemima u saobraćaju, usled loše discipline među pridodatim jedinicama iz sastava Klajstove oklopne grupe, ali i usled zastoja na uskim i oštećenim putevima – kaže Rakić.

Interesantan je podatak da je, i pored glatkog napredovanja nemačkih snaga, general Krivel stalno naglašavao da napad mora da se odvija brže i da se kasni sa izbijanjem u dolinu Morave.

U noći 8. aprila, prethodnica nemačkih snaga napustila je Pirot i nastavila prodor ka Nišu, probijajući se kroz barikade i ruševine koje su jugoslovenske snage ostavljale za sobom. Ratni dnevnik 11. oklopne divizije beleži da su operacije bile praćene intenzivnim artiljerijskim duelima, miniranim putevima i povremenim zastojevima u kretanju konvoja. Za Nemce je bilo problematična snajperska vatra kojoj su bili izloženi – dodaje.

Brzina i uspešnost nemačkog napada imala je za posledicu da se divizije koje su planirane za zauzimanje Niša preusmere ka Babušnici i Leskovcu u nameri da tamo preseku odstupnicu jugoslovenskoj vojsci. 

Nemačke snage iz 11. oklopne divizije su po dolasku u Nišu Banju pronašli štab 5. jugoslovenske armije potpuno napušten. Ovo je iznenadilo i same Nemce pa su ovakvo panično povlačenje pripisivali da je nastalo usled dejstva „štuka“ ili usled informacije da se nemački tenkovi približavaju Banji. Žešći otpor Nemci su iskusili kod Ravne Dubrave, ali su veštim manevrima uspeli da potisnu jugoslovensku vojsku i nastave dalje – priča Rakić.

Skoro bez ikakvog organizovanog otpora izviđački delovi i prethodnica nemačke 11. oklopne divizije ušla je u Niš oko 10 sati 9. aprila i potom izbila na Moravu gde je kod Mramora i Klisure zauzela neoštećene mostove.

Tenkovi iz sastava borbene grupe „Ribel“ ušli su u Niš oko 12 sati, a do večeri se prikupio ostatak divizije. Oko grada su raspoređene jedinice za obezbeđenje prilaza, a jače snage su bile raspoređene ka Svrljigu i ka Mramoru, odakle je usledio kontranapad jugoslovenske vojske tokom kojeg je uništen most. Posle kratkog predaha, u večernjim časovima nemačka prethodnica u pratnji tenkova napredovala je ka Aleksincu, koji je zauzet uveče oko 22:30, i ka Paraćinu koji je zauzet 10. aprila u 6:30 – dodaje.

Tokom Aprilskog rata, munjevitom brzinom, nemačka 11. oklopna divizija uspela je da napreduje dolinom Velike Morave, zauzme Jagodinu, Kragujevac, Topolu i Aranđelovac i da već 13. aprila ujutru istakne zastavu na Kalemegdanu u Beogradu, svega nekoliko sati posle ulaska 8. oklopne divizije koja je prva stigla u Beograd.