Niške građevine – mesta na kojima se pisala istorija

Godina u kojoj je obeležena stogodišnjica od početka Prvog svetskog rata je za nama, a koliko je Niš bio značajan za sam tok rata, i danas svedoče građevine kao što su Oficirski dom, Banovina i zgrada Radio Niša.

Prema izvorima iz niškog Istorijskog arhiva, u utorak 28. jula 1914. godine nešto posle podne, tadašnji predsednik srpske kraljevske Vlade Nikola Pašić ručao je u niškom hotelu “Evropa”, na mestu na kome je sada zgrada Pošte u Voždovoj ulici. Tu mu je uručen telegram iz Beča o objavi rata, nakon što je par dana pre toga Srbija odbila austrougarski ultimatum, a Vlada i Narodna skupština se istog dana iz pograničnog Beograda povukle u Niš.

Kako beleži istoričar i nekadašnji savetnik u niškom Zavodu za zaštitu spomenika Borislav Andrejević (1934-1996) u svojoj knjizi “Spomenici Niša”, srpska Vlada i Ministarstvo inostranih dela bili su od tada smešteni u sadašnjoj zgradi Univerziteta, u koju je prvobitno stigao čuveni telegram o objavi rata koji je potom uručen Pašiću.

Pašićev kabinet se, kaže Andrejević, tada nalazio u sali na prvom spratu iznad ulaza. U ovom objektu, koji je izgrađen za potrebe Načelstva niškog okruga 1889. godine, u toku prve ratne godine, održavale su se sve akcije srpske Vlade sa stranim diplomatskim predstavništvima.

U njoj su, takođe, 4. septembra 1914. godine, Esad-paša Toptani i Pašić potpisali tajni “Niški sporazum” između Srbije i Albanije. On je predviđao stvaranje unije Srbije i Albanije, odnosno, kako navodi Andrejević, zajedničku odbranu, carine i  zajedničko predstavljanje u inostranstvu.

Stupivši nakon toga na vlast u Albaniji, Esad-paša je poštovao ovaj sporazum koji je bio veoma značajan za Srbiju u zimu 1915. godine kada se srpska vojska povlačila kroz Albaniju i spasavala, prevozeći se savezničkim brodovima iz albanskih luka, uz Esad-pašinu zaštitu i pomoć – navodi Andrejević u svojoj knjizi.

Za to vreme, u zgradi Oficirskog doma, čija rekonstrukcija traje više od godinu dana, u nekoliko navrata je u ratnim uslovima zasedala Narodna skupština sa 166 poslanika iz različitih partija.

Andrejević beleži da je od mnogobrojnih skupštinskih odluka izglasanih u ovoj zgradi, najznačajnija “Niška deklaracija” jednoglasno doneta 7. decembra 1914. godine. Ovom deklaracijom je, kaže ovaj autor, kao jedan od osnovnih ratnih ciljeva Srbije istaknuto ujedinjenje južnoslovenskih naroda, i ona je bila “kamen temeljac” osnivanju buduće Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Ovde je, osim toga, na Đurđevdan 1915. godine, usvojena i “Niška rezolucija” kojom je izražen odlučan stav protiv odluka Londonskog ugovora kojim su Italiji obećani delovi Jadranske obale za učešće na strani saveznika – kaže ovaj autor u svojoj knjizi.

Inače, Andrejević navodi da je zgrada Oficirskog doma izgrađena 1890. godine kao kafana “Bulevar” a narednih godina je korišćena i kao pozorišna scena i mesto gde su nastupali vojni orkestri i pevačka društva. Zgrada je od 1903. godine, kada ju je Komanda grada otkupila, korišćena za Oficirski dom sve do 1941. godine.

U Nišu je od 24. oktobra 1914. godine do 20. oktobra 1915. godine,  živeo i kralj Petar I Karađorđević, čija se rezidencija nalazila u kući poznatog trgovca Jovana Popića, u kojoj je do nedavno bilo sedište Radio-Niša u Ulici Iva Lole Ribara. Dom Popića, podignut 1900. godine, nadaleko je bio čuven po mnogim prijemima i gostoprimstvu, tvrdi ovaj istoričar.

Kada je 1903. ministar inostranih poslova carske Rusije grof Lamsdorf  boravio u Srbiji, ugošćen je, zajedno sa srpskim ministrom Vasom Antonijevićem, u kući Popića u kojoj je i noćio. Vrativši se u Rusiju, grof je obavestio i cara Nikolaja II o gostoprimstvu Popića. Car je tada Popiću, u znak zahvalnosti, poslao svoju i kraljičinu sliku, srebrni pehar i veliku zdelu sa kašikom, ukrašenu dragim kamenjem, izrađenu ručno u “ruskom stilu” – piše Andrejević.

Andrejević tvrdi da je, u vreme kada je Kralj ovde boravio, kuća Popića u toku godinu dana bila “stecište političkog i kulturnog života Srbije”. 

Sto godina od boravka Kralja u Nišu, udruženje “Kraljevina Srbija” je predložilo da se na ovoj kući postavi memorijalna spomen-ploča kojom bi se naznačilo da se u njoj nekada privremeno nalazio dvor, i čime bi se obeležilo ovo važno istorijsko mesto.

Niš je bio ratna prestonica Kraljevine Srbije sve dok u jesen 1915. godine bugarski okupatori nisu ušli u njega, a Kralj zajedno sa državnim vrhom, vojskom i civilima krenuo u povlačenje put albanskih planina.